در حلقه محاصره دایره‌های توخالی!

موضوع حذف صفرها از پول ملی اولین‌بار در سال 86 و در قالب پیشنهاد حذف سه یا چهار صفر از پول ملی ازسوی غلامرضا مصباحی مقدم (عضو ناظر شورای پول و اعتبار درآن‌سال) مطرح شد که این پیشنهاد بحث‌های بسیاری درباره آن در محافل اقتصادی را درپی داشت؛ حتی دولت نهم ارزش‌گذاری پول ملی را یکی از محورهای طرح تحول اقتصادی قرار داد و کارگروهی برای تدوین طرح آن به‌وجود آمد و گزارش و برنامه پیشنهادی این کارگروه، به دولت ارائه شد. بانک مرکزی درآن‌زمان یک نظرسنجی درباره تغییر واحد پولی و حذف صفرها انجام داد. این نظرسنجی که در دو ماه اول سال، از 47هزار و 28نفر انجام شد، نشان می‌داد که 79درصد افراد شرکت‌کننده در نظرسنجی با اصلاح پول ملی (حذف صفر از پول ملی) موافق بوده‌اند و طبق این نظرسنجی 43درصد افراد با واحد پولی «تومان» و 45درصد با واحد پولی «پارسی» موافق بودند. این اقدامات اما منتج به تدوین لایحه‌ای و ارسال آن به دولت و مجلس نشد و دولت دهم هم به پایان عمر خود رسید.
در دولت یازدهم و در مردادماه 96‌؛ حین بررسی لایحه قانون بانک مرکزی در دولت، پیشنهاد تغییر واحد پولی کشور از ریال به تومان به‌تصویب رسید و این مصوبه درهمان‌روز رسانه‌ای شد. این مصوبه بازهم موضوع تغییر واحد پول ملی را داغ کرد و دوباره مصاحبه‌ها و یادداشت‌ها و اظهارنظرهای زیادی درباره بایدها و نبایدهای آن منتشر شد. قرار بود که لایحه قانون بانک مرکزی به مجلس ارسال شود و حین بررسی این لایحه و درصورت موافقت مجلس، واحد پولی کشور، از ریال به تومان تغییر می‌کرد. البته درنهایت، دولت در 25 مردادماه سال 96 برشی از این لایحه را باعنوان اصلاح قانون پولی و بانکی کشور به مجلس فرستاد که در بند الف جزء 2 ماده یک این لایحه نوشته شده بود: واحد پول ایران تومان است؛ تومان برابر 10ریال است. البته این لایحه هنوز به صحن مجلس ارائه نشده است. امروز هم مجدد با تصویب کلیات لایحه حذف چهار صفر از پول ملی در دولت که به‌گفته سخنگوی دولت؛ براساس این لایحه، واحد پولی کشور از ریال به تومان تغییر خواهد کرد و چهار صفر از پول ملی حذف خواهد شد.
اولین الزام ظاهری و مشهود این اقدام، این‌است‌که 10000ریال، به یک‌تومان، 20000ریال به دوتومان، 50000ریال به پنج‌تومان، 10000ریال به 10تومان و ... تبدیل خواهد شد. دراین‌شرایط، نیاز به سکه و واحد پولی فرعی (خرد) به‌وجود خواهد آمد. درواقع، همانند ساختار واحد پولی بسیاری کشورها؛ باید مسکوکی با نامی متفاوت از پول ملی ضرب شود؛ همانند سنت برای دلار و یورو. برهمین‌اساس، در لایحه پیشنهادی بانک مرکزی، واحد پولی ملی جدید تحت‌عنوان تومان تعریف‌شده که هر «تومان» معادل 10هزار ریال فعلی و 100ریال جدید خواهد بود؛ بنابراین، به‌نظر می‌رسد که واحد پول فرعی (خرد)، ریال خواهد بود. مثلاً 2300 تومان به دوتومان و 30ریال تبدیل می‌شود.
یکی از نکاتی که همواره بعد از طرح موضوع حذف صفر و تغییر واحد پول ملی مطرح می‌شود، هزینه اجرای آن است اما نگاهی به فرایند تولید، عرضه و امحای اسکناس در کشور و فرایند جایگزینی آن نشان می‌دهد که رفرم پولی، هزینه مادی بیشتری نسبت به هزینه‌هایی که در فرایند عادی انتشار و امحاء اسکناس انجام می‌شود، ندارد. براساس اعلام مجید صنیعی (رئیس اسبق سازمان تولید اسکناس و مسکوک بانک مرکزی در سال 92) متوسط عمر اسکناس در ایران 5.5سال است و اساساً به‌دلیل انتقال 70نوع بیماری ازطریق جابه‌جایی و گردش پول و فرسودگی اسکناس، پس از یک‌دوره زمانی مشخص (معمولاً پنج تا هشت‌ساله)، باید پول از چرخه مبادلات خارج و امحاء شود؛ بنابراین، هرسال معادل تقریبی 20درصد از اسکناس در گردش کشور باید جمع‌آوری و امحاء شود. مطابق آنچه که عبدالناصر همتی (رئیس‌کل بانک مرکزی) اعلام کرده؛ دوره گذار یا دوره درنظرگرفته‌شده برای جمع‌آوری اسکناس موجود و جایگزینی آن با اسکناس جدید در طرح حذف صفر و تغییر واحد پولی کشور، حدود پنج‌سال خواهد بود؛ بنابراین، بانک مرکزی در همان بازه زمانی سابق و معمول، هزینه بیشتری برای جایگزینی اسکناس‌های جدید انجام نخواهد داد و فقط به‌جای بازنشر اسکناس‌های با ارقام و واحد پولی فعلی، در جریان امحاء و جایگزینی، اسکناس با ارقام و واحد پول جدید منتشر خواهد کرد. درواقع، در مدت پنج‌سال هرسال 20درصد از اسکناس‌های موجود که در جریان گردش پول از رده خارج و اسکناس‌های جدید جایگزین آن خواهد شد و هم‌زمان هردو اسکناس و واحد پولی، کاربرد خواهد داشت.
غلامرضا مصباحی مقدم پیش‌تر گفته بود: «این اقدام مناسب است و ده‌هاسال است که در زبان ملت ایران تومان جریان دارد؛ خوب است آنچه در زبان مردم جریان دارد، به‌عنوان واحد پولی تعیین شود». کارشناس اقتصادی و عضو کمیسیون اقتصادی مجلس هفتم، هشتم و نهم بااشاره‌به ضرورت حذف صفرها از پول ملی، گفت: «پول ملی باید با پول کشورهای دیگر و به‌خصوص کشورهایی که ازنظر اقتصادی وضعیت مثبتی دارند، تناسب داشته باشد. پول ایران باید یک نسبت قابل‌قبولی با یورو، ریال عربستان، لیر ترکیه و درهم امارات داشته باشد. معنایش این‌است‌که واحد پولی ما که تومان خواهد شد، معادل یک یورو می‌شود و اگر بخواهد این اتفاق بیفتد، باید سه صفر از واحد پولی حذف شود». حسینی هاشمی؛ کارشناس اقتصادی و مدیرعامل اسبق بانک صادرات اما ضمن مثبت ارزیابی کردن چنین کاری، تأکید دارد: «اگر صفرها برداشته می‌شد، نگرانی از گرد شدن قیمت‌ها به‌سمت بالا وجود داشت و باید قیمت ارقام و قیمت‌ها اصلاح و یک دوره گذار برای تغییر واحد پولی و محاسبه قیمت‌ها درنظر گرفته شود؛ اما با تغییر واحد پولی از ریال به تومان، فقط یک صفر از جلوی واحد پولی و ارقامی که به‌ریال نوشته شده بود، برداشته می‌شود». وی ادامه می‌دهد: «حذف صفرها درصورتی موفق خواهد بود که پیش‌بینی شود حداقل تا پنج‌سال‌آینده صفرها بازنمی‌گردند اما این پیش‌بینی وجود ندارد و قطعاً با حذف صفرها، پس از چندسال دوباره باید صفرها درکنار ارقام پولی درج شود. هم‌اکنون اقتصادی داریم که در تعادل نیست و به شرایط رونق و به‌همراه تورم تک‌رقمی نرسیده؛ به‌همین‌دلیل، چنین اقدامی توجیه اقتصادی ندارد. برخی کشورها مجبور شدند در شرایط تورمی بالا صفرها را حذف کنند؛ اما پس‌ازمدتی چند صفر بازگشت».
همان‌طورکه اشاره شد؛ یکی از دلایل موافقان مصوبه دولت، عدم شرایط مناسب برای حذف صفرها و احتمال بازگشت صفرهاست. مصباحی مقدم این نقد را این‌گونه پاسخ می‌دهد: «ممکن است که مردم تصور کنند درآمدشان 1000برابر کاهش یافته اما برای رفع این مشکل، یک راهکار تجربه‌شده وجود دارد و آن این‌است‌که صفرهای پول ملی را پس از ممیز و با رنگی متفاوت و اندازه‌ای کوچک‌تر درج شود». وی افزود: «مثلاً درحال‌حاضر که چک‌پول 50هزارتومانی و 100هزارتومانی منتشر می‌شود، بانک مرکزی می‌تواند بعد از عدد 50 یا 100، صفرهای باقی‌مانده را حذف کند که با این‌کار به زبان محاوره مردم برای شمارش واحد پول (بدون‌آنکه تصور کاهش ارزش پول کنند) نزدیک می‌شود». محمدرضا فرزین هم بابیان‌اینکه طی سال‌های 1351 تا 1393 شاخص بهای کالاها و خدمات مصرفی حدود 700برابر افزایش یافته و نرخ دلار نیز حدود 550برابر شده، می‌گوید: «این موضوع، سال‌هاست که مشکلات زیادی را در مبادلات روزمره، هزینه‌های تولید اسکناس و مسکوک و حتی محاسبات مالی ایجاد کرده است». او بابیان‌اینکه حل معضلات به‌وجودآمده نیازمند تمهیدات متعدد است، اظهار داشت: «اول اینکه باید یک دوره گردش موازی هم‌زمان برای واحد جدید و واحد کنونی پول ایجاد کنیم و دوم، آئین‌نامه‌ای برای چگونگی عملیات حسابداری، مالی، مالیاتی و آماری تهیه شود که در آن، تمام صورت‌های مالی و داده‌های تاریخی، ثبت اطلاعات و گرد کردن اعداد مشمول این آئین‌نامه باشد». این اقتصاددان، درمورد سومین پیش‌نیاز گفت: «لازم است که از ماه‌ها قبل از دوره گردش موازی واحد پول جدید و قدیم، قیمت تمام کالاها و خدمات به هردو نوع پول درمعرض دید همگان قرار گیرد. این اصلاح و تغییرات، نیازمند برنامه‌ریزی دو تا سه‌ساله است».
گفتنی‌ست؛ هیئت دولت در جلسه چهارشنبه نهم مردادماه لایحه پیشنهادی بانک مرکزی مبنی‌بر تغییر واحد پول ملی از ریال به تومان و حذف چهار صفر را به‌تصویب رساند. این لایحه باید به مجلس ارسال شود و پس از تصویب در مجلس، موردتائید شورای نگهبان قرار بگیرد. به‌گفته مسئولان بانک مرکزی؛ فرایند اجرای حذف صفر و تغییر واحد پول ملی دوسال بعد از تصویب نهایی آن در مجلس شورای اسلامی‌ست؛ بنابراین، درصورت تصویب طرح در دولت و مجلس و تائید شورای نگهبان، بانک مرکزی از امسال تا 1400، مقدمات و زمینه‌های اجرای آن‌را در حوزه تولید اسکناس سایر بسترهای لازم آن انجام خواهد داد و از سال 1400، فرایند توزیع اسکناس‌های جدید آغاز می‌شود. درصورتی‌که طبق برنامه تعیین‌شده، فرایند جایگزینی اسکناس‌های موجود با اسکناس‌های جدید پنج‌سال باشد، در سال 1405، کل اسکناس‌های ثبت‌شده با واحد پولی ریال، از چرخه مبادلات خارج خواهد شد.