«طوبی مسگرها»؛ زن مشهور و تأثیرگذار سنگلج
سهیلا انصاری
اگر در کوچه‌پس‌کوچه‌های قدیمی شهر تهران قدم زده باشید، حتماً چشمتان به‌اسم کوچه‌ها خورده؛ و شاید با خودتان فکر کرده باشید دلیل نام‌گذاری این کوچه‌ها چه بوده و چه داستانی دارد. به هنگام قدم‌زدن در کوچه‌پس‌کوچه‌های درخونگاه، اسامی جالبی به‌چشم می‌خورد که روی دیوارهای این‌محله نظر هر بیننده و گردشگری را به‌خود جلب می‌کند: صاحب‌اختیار، ایلچی کبیر، سرهنگ مسگرها، ماما مسگرها و ... دیدن این اسامی، هر مخاطبی را به‌فکر وا‌می‌دارد که دلیل نام‌گذاری این کوچه‌ها به این عناوین چیست و داستان این اسم‌ها ریشه‌اش به کجا می‌رسد؟ از گذر درخونگاه وارد شیشه‌گران که شوید، به‌سمت خیام که بروید؛ کمی جلوتر دست راست، کوچه‌ای به‌نام «ماما مسگرها» را خواهید دید. شاید این سؤال برای شما هم پیش بیاید که «ماما مسگرها» چه‌کسی بوده و چرا اسمش بر دیوار این کوچه نقش بسته؟ برای پاسخ به این سؤال، سراغ «حمیدرضا نارنجی‌نژاد» رفته‌ایم. او تنها کسی‌ست‌که طبق تحقیقات میدانی و پرس‌وجو؛ راز این کوچه و اسم را برای ما بازگو می‌کند و حتی عکس «طوبی‌خانم» را نیز در‌این‌جستجوها به‌دست آورده. او می‌گوید: کوچه ماما مسگرها، کوچه‌ای بوده که خانه طوبی مسگرها در آن قرار داشت. طوبی‌خانم در محله سنگلج ماما بوده و خیلی از بزرگان محله سنگلج به‌دست ماما مسگرها به‌دنیا آمده‌اند. وی از زنان مشهور و تأثیرگذار زمانه خود در محله سنگلج بوده که در اواخر قاجار و اوایل پهلوی می‌زیسته. وی فردی بسیار‌محترم و مورداعتماد اهالی محل بود. اگر سراغ سالخوردگان محله بروید، تعداد زیادی از آن‌ها توسط مامامسگرها زایمان شده‌اند و کودکان زیادی دراین‌محله به‌دست طوبی‌خانم متولد شده‌اند. این بانوی سنگلجی که به کار قابلگی مشغول بوده، در محله سنگلج و دیگر محلات تهران کار زایمان خانگی زنان باردار در منزل را انجام می‌داده؛ و به‌واسطه علم و تجربه‌ای که در امر مامایی داشته، مدتی هم در مریضخانه دولتی ایران (بیمارستان سینای فعلی) به کار زایمان و تربیت شاگرد مشغول بوده است. روبروی کوچه ماما مسگرها، کوچه‌ای با نام سرهنگ مسگرها قرار دارد که پسرِ ماما مسگرها بوده؛ قرآن درس می‌داده و اهالی محل از او نیز به‌نیکی یاد می‌کنند. باغ عمارتی منسوب به خانه ماما مسگرها هنوز اینجا باقی مانده که واقعاً ارزشِ حفظ و استفاده فرهنگی و حتی پزشکی دارد. ضمناً خانه سرهنگ مسگرها هم هنوز پابرجاست و مالک شخصی دارد که تا همین چندماه‌پیش، قصد فروش آن‌را داشتند. خوب است این نام‌ها را از سنگلج پاک نکرده‌ایم. حس خوبی می‌دهد دیدنِ این‌طور اسامی بر پیشانیِ این‌محله. قطعاً اهالی محله درخونگاه هم از این نام‌گذاری‌ها خوشحال هستند و افتخار می‌کنند که در گذشته افراد موفقی دراین‌محله حضور داشتند و به مردم خدمت می‌کردند. طبق یافته‌های حاصله؛ تاریخچه سنگلج تهران به سال ۱۲۵۰ می‌رسد که درآن‌زمان از آبادترین و بزرگ‌ترین محلات تهران بوده است. این‌محله در منطقه ۱۲ و مرکز تهران از غرب ارگ سلطنتی تا خیابان شاهپور که امروزه وحدت اسلامی نام دارد، امتداد داشت و از شرق نیز تا خیابان جلیل‌آباد یا خیام امروزی گسترده شده بود. دراین‌محله، دروازه قزوین، بازارچه قوام‌الدوله و دروازه محمدیه واقع شده بود و یکی از محلات آباد و اعیان‌نشین و درعین‌حال پرجمعیت تهران به‌حساب می‌آمد. تاریخچه محله سنگلج تهران به سال‌های اولیه حکومت رضاشاه برمی‌گردد و این‌محله پرجمعیت با نزدیک‌شدن به جنگ جهانی دوم و ورود سربازان خارجی به تهران، تبدیل به ویرانه شد و محله‌ای ترسناک و متروک به‌حساب می‌آمد. پس از این یورش‌ها، تلاش نخست‌وزیر وقت درآن‌زمان، موجب شد تا بازسازی و نگهداری بافت محله انجام شود؛ زیرا مردم زیادی دراین‌منطقه سکونت داشتند. یکی‌دیگر از دلایل محبوبیتش، وجود تکیه‌های مذهبی متعدد و گذرهای معروف در آن است. درحال‌حاضر محله سنگلج از سمت شمال به خیابان امام‌خمینی(ره)، از جنوب به خیابان مولوی، از غرب به خیابان وحدت اسلامی و سی‌تیر و از شرق به خیابان خیام محدود می‌شود. برخی بناها دراین‌محله ویژگی‌های برجسته‌ای دارند؛ برای‌مثال: کلیسای گئورک مقدس دارای طاق بلند و ردیف ستون‌هایی‌ست که نشان از پیروی معماران دوران اسلامی دارد. خانه محل زندگی «دکتر حسابی» نیز نمونه بعدی‌ست که البته بازسازی و مرمت در آن صورت گرفته است. بسیاری از بناهای تاریخی که دراین‌منطقه وجود دارند همچنان به‌صورت نامتقارن و بلاتکلیف باقی مانده و گاهی تبدیل به انبارهای تجاری شده‌اند که همین‌موضوع، کیفیت بافت شهری دراین‌منطقه را کاهش داده. از جمله اماکن مهم سنگلج باید به پارک شهر، ساختمان شهرداری تهران و شورای شهر تهران، تماشاخانه سنگلج، کاخ مستوفی‌الممالک، خانه مستوفی‌الممالک، کلیسای سورپ گئورگ، خانه پدری محمود حسابی، زورخانه شعبان جعفری، عمارت انجمن شهر، مسجد و خانه شیخ فضل‌الله نوری؛ و بازارچه قوام‌الدوله اشاره کرد. یکی از مکان‌هایی‌که در بالا به آن اشاره کردیم و از دیرباز دراین‌منطقه موردتوجه بوده؛ «تئاتر سنگلج» است. این تئاتر، همواره میزبان علاقه‌مندان به تئاتر بوده و در اوایل سال ۱۳۴۰ با زیربنایی حدود ۱۰۳۴مترمربع در کنار باغی (باهمین‌نام) و توسط مهندس «باباییان» طراحی و ساخته شده. پس‌ازمدتی، مرکز «تئاتر سنگلج» به وزارت فرهنگ‌وهنر آن‌دوره واگذار شد. با ساخت ساختمان «تئاترشهر» که استوانه‌ای شکل داشت؛ و سال ۱۳۵۰ طراحی و ساخته شد، اهمیت «تئاتر سنگلج» کمتر شد و هنرمندان برای اجراهایشان، بیشتر از «تئاترشهر» استفاده کردند. البته از سال ۱۳۹۶، استفاده از ساختمان «تئاتر سنگلج» بیشتر شده است.