گفت‌وگو با امیر دژاکام؛ به‌بهانه اجرای «مکبث»
پیوندِ تماشاییِ تئاتر فیزیکال با کلمه
شهلا اسلامی/«مکبث» به‌روایتِ امیر دژاکام با رویکردی فیزیکال و با بهره‌گیری از زبان بدن؛ اما به‌همراهیِ دیالوگ، به نقل روایتی جدید از داستان «مکبث» اثر شکسپیر می‌پردازد. اثری که طی آن برای اولین‌بار جدا از روایت «مکبث»، «دنکن» و «لیدی مکبث» صدای کاراکترهای دیگر نظیر «بنکو»، «قاتلین»، «دروازه‌بان مست» و حتی «انسان‌های عادی» که روایت‌شان طی رویداد بزرگ داستان «مکبث» همیشه به فراموشی سپرده می‌شود نیز شنیده می‌شود. ایده بنیادین کار براساسِ توانایی برقراری ارتباط با مخاطبینی از هر فرهنگ با‌تکیه‌بر مضامین جهانی و بنیادین هستی انسان است که در قالبی مدرن روایت می‌شود. «مکبث» به‌قلمِ ویلیام شکسپیر؛ یک تراژدی پیرامون سردار شجاع اسکاتلندی به‌نامِ «مکبث» است که وقتی پیروزمندانه از شکست دشمنان پادشاه بازمی‌گردد، در میانه راه و همراهی همرزمش «بنکو»، با سه جادوگر مواجه می‌شود که پیش‌بینی می‌کنند او روزی پادشاه اسکاتلند خواهد شد. «مکبث» که غرق بلندپروازی شده و همسرش نیز او را تشویق می‌کند، هنگامی‌که «دانکن شاه» در قصر وی میهمان است، او را شبانه و در خواب به‌قتل می‌رساند و ...
امیر دژاکام که این‌روزها نمایش «مکبث» را در «پردیس تئاتر شهرزاد» روی صحنه دارد؛ این اجرا را یکی از بهترین کارهای خود دانست و گفت: «در این کار، نگاه تازه‌ای به نمایشنامه مکبث دارم». این نویسنده و کارگردان با‌بیانِ‌اینکه 40سال سابقه کارگردانی دارد و نخستین نمایشش را در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان به صحنه برده، گفت: «من از سال اول دانشگاه پس‌ازاینکه پنج،شش نمایش را در تالار مولوی و سالن چهارسو اجرا کردم، در تالار وحدت به‌رویِ صحنه رفتم اما وقتی تصمیم گرفتم که نمایش مکبث را اجرا کنم، با شرایطی روبه‌رو شدم که متفاوت با چیزی بود که از آن شناخت داشتم. برای این نمایش، تعدادی بازیگر انتخاب کردم و درباره دعوت آنها به کار، به دستیارانم گفتم. آنها به من اعلام کردند که این بازیگران رقم‌های 20میلیون، 50میلیون و 15میلیون‌تومان درخواست کردند. وقتی رقم دستمزد بازیگران را جمع بستم، حدود 200 تا 300میلیون‌تومان شد که جدا از هزینه دکور، لباس و سایر موارد است». این استاد دانشگاه ادامه داد: «برایِ همین با یکی،دو تهیه‌کننده صحبت داشتیم؛ آنها گفتند که شما کارگردان شناخته‌شده‌ای هستید ولی مکبث نه! کمدی و سرگرمی کار کنید». من نیز گفتم: «نه؛ حالا باید انتخاب می‌کردم یا کارگردانی و فعالیت هنری را به‌اتمام برسانم یا به کارم ادامه دهم. پس تصمیم گرفتم که بازیگر تربیت کنم و برایِ‌همین از بین دانشجویانم در دانشگاه دو‌نفر، از بین هنرجویان در مؤسسه چهار،پنج‌نفر و از بین جوانانی که طی فراخوانی مراجعه کرده بودند، پنج،شش‌نفر انتخاب و گروه تشکیل شد. البته چهار‌نفر از بازیگران یعنی الناز تاریخی، احمد داوودی، آناهیتا صفی‌خانی و مریم یوسف؛ افراد شناخته‌شده‌ای هستند و بسیار کار کرده‌اند».
کارگردان «سه‌گانه میتراس» ادامه داد: «اما مشکل مالی هم‌چنان وجود داشت و گفتم که حالا هزینه لباس را چه‌کار کنم؟ در‌نتیجه، در بخش میهمان سی‌وهفتمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر شرکت کردیم و جشنواره کمک‌هزینه‌ای پرداخت کرد که برای لباس نمایش هزینه شد. البته طراح لباس و آهنگ‌ساز نیز بدون ریالی دستمزد کار کردند و در‌نهایت نمایش مکبث آماده شد».
دژاکام نمایش «مکبث» را یکی از بهترین آثاری دانست که توسط کارگردانان بسیاری به‌رویِ صحنه رفته و افزود: «این اثر مطرح در سراسر دنیا و در کشور ما نیز توسط هنرمندان خیلی خوبی به‌رویِ صحنه رفته است». او نمایش «مکبث» را همچنین یکی از بهترین کارهای خود دانست و تصریح کرد: «در این کار، نگاه تازه‌ای به مکبث دارم و نخستین مکبث چندصدایی‌ست که شکل گرفته. همه انسان‌های این اثر، با استدلال سخن می‌گویند؛ فلسفه، منش و نگاه دارند. تمام افرادی‌که در مکبث حتی احتمال رد‌شدن‌شان در صحنه هست یا جزو سیاه‌لشکرها هستند، در‌کنارِ کاراکترهای اصلی به‌سخن درمی‌آیند و قصه‌های خود را می‌گویند. این اثر را از ابتدا تا انتها دوباره نوشتم برایِ‌اینکه دوباره همه با هم بیندیشیم و اینکه چطور روابط فردی می‌تواند روابط جمعی بهتری به‌وجود بیاورد».
وی درباره فیزیکال‌بودن این نمایش توضیح داد: «امروزه تئاتر فیزیکال هیجان بیشتری در خود دارد و جوانان ارتباط بهتری با آن برقرار می‌کنند. البته در‌کنارِ فیزیکال بودن، کلمه را نیز با آن پیوند زدم. از هر شخصی که اهل فکر، قلم و اندیشه است دعوت می‌کنم تا تئاتر مکبث را ببیند».
او با ابراز تأسف برای شرایطی که در تئاتر کشور به‌وجود آمده، گفت: «تئاتر مکانی برای سرگرمی و بلیت‌خریدن برای دیدن بازیگران و چهره‌ها شده است. تئاتر، گوهر نابی برای فهمیدن است ولی این فهم مشترک تبدیل به سرگرمی شده. تئاتر مکبث با محبتی که مدیران پردیس تئاتر شهرزاد داشتند، به‌رویِ صحنه آمد و شبی سه‌میلیون و 500هزار‌تومان کرایه را از من نگرفتند. این نمایش به تبلیغات احتیاج دارد. چیزی نزدیک به 500 پوستر در ابعاد 50در70 نزدیک به یک‌میلیون و 500هزار‌تومان هزینه دارد؛ در‌حالی‌که حقوق هیئتِ‌علمی من بعد از 28سال سه‌میلیون و 800هزار‌تومان است. این شرایط، شرایط تلخی‌ست برای شخصی که 40سال فعالیت هنری داشته و دارد؛ حالا می‌خواهد یک اثر را به‌رویِ صحنه ببرد و ذره‌ذره فکر، جان و عمرش را بدهد تا یک نمایش به اجرا برسد».
کارگردان «امپراتور و آنجلو» گفت: «از وزیر و نمایندگان محترم کمیسیون فرهنگی مجلس سؤال دارم که آیا تئاتر، مکانی‌ست برای کسب درآمد؟ من به آنها می‌گویم که بله؛ تئاتر باید تماشاگر داشته باشد اما وقتی تماشاگر تئاتر را به شو، واریته و جوک‌گفتن عادت می‌دهیم، آیا از آن چیزی برای اندیشیدن و فهمیدن باقی می‌ماند؟»
کارگردان «با دهانی پر از سیب» افزود: «پس‌از‌سال‌ها فعالیت امروز باید به این بیندیشم که کار بعدی را کمدی درِ پیت کار کنم؟ تا 700،800میلیون درآمد داشته باشم و بتوانم ماشین مدل بالا سوار شوم. با چهارتا چهره یک نمایش اجرا کنم. آیا پس از این‌همه سال فعالیت نباید از حداقل‌ها بهره‌مند باشم؟ با من و دانشجوی سال اول دانشکده باید یک مدل رفتار شود؟»
وی در یادداشتی باعنوانِ «تئاتر به مثابه گندم» در خبرگزاری ایلنا نوشت: «بیاییم برای یک‌بار هم که شده به‌دقت به این سؤال پاسخ دهیم که چرا تئاتر؟ من خواهش می‌کنم از وزیر محترم فرهنگ و ارشاد اسلامی جناب آقای صالحی که فردی اهل کلمه و چون‌و‌چرای فلسفی هستند، به این سؤال پاسخ دهند؛ همچنین نمایندگان محترم کمیسیون فرهنگی، مدیران فرهنگی، سازمان فرهنگی و هنری شهرداری، سازمان تبلیغات، مدیریت هنری بسیج و ... اما چرا پاسخ به این سؤال، مهم است؟ امروز کشور ما مشکلات اقتصادی بسیار دارد و ما برای ساختن جاده، بیمارستان و مدرسه با مشکل کمبود بودجه روبه‌رو هستیم یا برای سرانه بهداشت و رسیدگی به محیط زیست، با کاستی‌های اقتصادی بسیاری مواجهیم. مجلس، پول نفت را در بسیاری از نهادها، سازمان‌ها، ادارات و وزارتخانه‌ها برای کمک به رشد و اعتلای فرهنگی و هنر مصوب کرده است. اگر قرار باشد این پول هزینه شود، باید بدانیم که چرا وقتی مدرسه نداریم، تئاتر؟ چرا وقتی بهداشت نداریم، تئاتر؟ و باید بدانیم این پول باید صرف چه نوع اثر هنری شود. هرچند این بودجه بسیار کم است و در‌اکثرِمواقع جای دیگری هزینه می‌شود. به این سؤال کمتر پاسخ دقیقی داده شده است و هرکس به‌گمانِ خودش فعالیت می‌کند که با اهداف اصلی تمارض دارد و در‌این‌میان نوع تئاتر دیگری شکل گرفته به‌نامِ تئاتر تجاری؛ تئاتری که بدون رودربایستی به فکر درآمدزایی‌ست و برای این منظور، بیشتر مشغول تولید سرگرمی‌ست. با بررسی میدانی، در‌اکثرِ‌موارد مدیران و تهیه‌کنندگان پاسخی غلط به این سؤال می‌دهند. بدیهی‌ست که فعالیت‌ها در‌این‌زمینه پراکنده و غلط باشند. اجازه دهید تعدادی از پاسخ‌ها را با هم بررسی کنیم: تئاتر تولید سرگرمی می‌کند. تئاتر وسیله‌ای‌ست برای تبلیغ. تئاتر فعالیتی‌ست برای اندیشیدن. تئاتر وسیله‌ای‌ست برای آموزش. تئاتر یک وسیله ارتباط جمعیست. تئاتر کمک می‌کند به اعتلای فرهنگ عمومی و ... تمام پاسخ‌های بالا ناقص هستند؛ چراکه تئاتر در ذات خود چیزی دارد که هیچ‌یک از مواردی که به آن اشاره شد، ندارد. صد‌ها فعالیت دیگر در بین انسان‌ها وجود دارد که تولید سرگرمی می‌کند، فعالیت‌های گوناگونی در رسانه‌ها هستند که می‌توانند تبلیغ کنند، دانشگاه‌ها، حوزه‌ها و سخنرانی‌های علمی و فلسفی همه فعالیت‌هایی برای اندیشیدن هستند. رسانه‌های جمعی و آموزش و پرورش می‌توانند آموزش دهند. روزنامه هم یک وسیله ارتباط جمعیست. همچنان‌که گفتم؛ تئاتر در خود، همه این ویژگی‌ها را دارد؛ اما چیست در درون این پدیده هنری یکتا که هیچ‌جای دیگر نیست؟ چیست که ضرورت آن‌را برای جامعه همچون گندم می‌کند؟ پاسخ من، دریافت من و دانش ناقص من می‌گوید که تئاتر، هنری‌ست برای ایجاد فهم مشترک از‌طریقِ ایجاد یک تجربه خیالی».
وی در بخش دیگری از این یادداشت آورده است: «من ایمان دارم که تئاتر، وسیله درآمدزایی نیست. من ایمان دارم که تئاتر، وسیله تبلیغات نیست. من ایمان دارم که تئاتر، وسیله سرگرمی نیست. هرچند می‌تواند تمام این موارد را در خود داشته باشد اما همه آن نیست. امروز من خلاف جریان آب شنا کردم و می‌دانم که تنها هستم اما ادامه می‌دهم. طعنه‌ها، متلک‌ها، فحش‌ها و بی‌اعتنایی‌ها مرا محکم‌تر می‌کند. در روزگاری که اکنون دنبال دیدن چهره‌ها هستند؛ در روزگاری که اکثراً دنبال سرگرمی هستند؛ در روزگاری که غول‌های تبلیغات حرف اول را می‌زنند؛ من تلاش می‌کنم؛ کار می‌کنم؛ خسته نمی‌شوم و در شکست، زیبایی رفتارم را حفظ خواهم کرد. باشد که در روزگاری نه‌چندان‌دور کسی در مسند قدرت به کلام من بیندیشد و حرف مرا بفهمد. من با استدلال علمی می‌گویم که تئاتر، برای فهم مشترک است. انسان از‌طریق حواس و تجربه به فهم می‌رسد و خیال همان کارکردی را دارد که حواس دارد و تئاتر می‌تواند با یک تجربه خیالی به‌صورتِ هم‌زمان ما را از پدیده‌های اجتماعی و سایر امور، به فهم مشترک برساند و امروز جامعه من برای امنیت داشتن، برای پیشرفت، برای تعالی، بیش‌از‌هرچیز به فهم مشترک نیاز دارد. حتی اگر ما به‌خاطر آن بسوزیم و دم بر نیاوریم؛ این یک بحث و گفت‌وگوی مفهومی و زیباشناسانه است. امیدوارم موردِتوجه قرار گیرد».
نویسنده، کارگردان و تهیه‌کننده نمایش «مکبث» امیر دژاکام است. این اثر که براساسِ نمایشنامه مشهور «مکبث» اثر شکسپیر نوشته شده؛ تا دوم اردیبهشت‌ماه 98 در «پردیس تئاتر شهرزاد» به‌رویِ صحنه می‌رود. الناز تاریخی، احمد داوودی، آناهیتا صفی‌خانی، مریم یوسف، ابوالفضل جمشیدی، حامد پور‌محمد، عارف عباسی، پروا محزون، شایان یزدان‌شناس، ناصر عزتی، الناز ملک‌پور، مصطفی غیاثی، شقایق خاکی‌پور، پریا سلامی، محمد آقا علی‌اکبری، طاها عابدی، ماهان عابدی و علی افضلی بازیگران نمایش هستند. حسین شهبازی و غزاله جهان‌بین نیز دستیاران کارگردان در این اثر نمایشی هستند.