تپه اُزبکی؛ سرزمین کهن خشت جهان

البرز از دیرباز مهد تمدنی بزرگ بوده و هست. سفر به سرزمین کهن خشت جهان و مشاهده تپه‌های تاریخی که بیانگر قدمت چند‌هزارساله است، می‌تواند جذابیتی بی‌نظیر را نصیب علاقه‌مندان کند. محوطه اُزبکی در ۵۰کیلومتری غرب شهرستان کرج و در شمال شرق روستای اُزبکی از توابع دهستان احمدآباد مصدق از بخش مرکزی شهرستان نظرآباد قرار دارد. ارتفاع زمین‌های اطراف آن از سطح دریا یک‌هزار و ۱۸۸‌متر است، محوطه اُزبکی شامل تپه مخروطی شکل بزرگی به قطر ۱۵۰ و ارتفاع ۲۶‌متر که در اطراف آن نه تپه قرار گرفته است. نام اُزبکی برگرفته از روستایی به همین نام است که احتمالاً از دوران صفویه به بعد «یوز بیگی» بوده و با گذشت زمان به «اوز بیگی» و «اُزبکی» تغییر یافته است. این محوطه باستانی هشتم مهرماه سال ۵۲ به شماره ۹۵۵ در فهرست آثار ملی جای گرفت. بر‌اساس کاوش‌های باستان‌شناسی، محوطه باستانی اُزبکی دربرگیرنده تاریخی از اواخر هزاره هفتم پیش از میلاد تا دوره اسلامی‌ست، یکی از دلایل انتخاب کاوش در این محوطه باستانی وجود نمونه‌هایی از سفال فلات مرکزی با قدمت هزاره چهارم پیش از میلاد و پیشتر از آن است. «یان تپه» به‌ معنای (تپه کناری) در حدود یک‌کیلومتری غرب تپه مرتفع اُزبکی واقع ‌شده و آثار به‌دست‌آمده از دوشان تپه متعلق به دوره‌های پیش‌ازتاریخ، تاریخی و اسلامی‌ست. نحوه چیدمان دیوارها در معماری این بنا نشان می‌دهد که ساکنان فلات مرکزی ایران در این مراحل نخستین معماری خشتی را پشت سر گذرانده. در مجموع کاوش‌ها 28 تدفین به‌دست‌آمده است، یک‌مورد از آنها مربوط به دوره پیش از اسلام (دوره تاریخی)، هشت تدفین متعلق به دوره اسلامی ‌و 19 تدفین دیگر به دوره پیش‌ازتاریخ مربوط می‌شود؛ همچنین ۵۷‌درصد تدفین‌های پیش‌ازتاریخی به کودکان تعلق دارد. «مارال تپه» به معنای (تپه آهوی نر) یکی از تپه‌های اقماری‌ست که حدود ۵۰متری غرب تپه مرتفع ازبکی قرار دارد، معماری مارال تپه مربوط به دوره مادهاست. تدفین‌های گور خمره‌ای در زیر انباشت‌سنگ‌های رودخانه‌ای به‌دست آمد، این تدفین‌ها متعلق به افراد کم سن و سال است. در جنوب محوطه اُزبکی با فاصله ۲۵۰متر، تپه‌ای مدور و تقریباً مسطح با ارتفاعی در حدود دومتر به نام «جیران تپه» قرار گرفته است. جیران به معنای (آهوی ماده) است. در این تپه بقایای سه دوره عمده فرهنگی شامل اسلامی، عصر آهن و پیش‌ازتاریخ شناسایی شد؛ حاصل کاوش‌ها در جیران تپه نمایان‌شدن گورهای متعلق به دوره‌های اسلامی ‌و عصر آهن در لایه‌های سطحی‌تر و بقایای لایه‌های فرهنگی متعلق به دوره پیش‌ازتاریخ فلات مرکزی در لایه‌های عمیق‌تر بود. وجود بقایای معماری عظیم از هزاره اول و دوم پیش از میلاد و هم‌زمان با آن به‌دست‌آمدن گورستان‌هایی متعلق به ‌این دوران، محوطه اُزبکی را به یکی از نادرترین محوطه‌های شناخته‌شده عصر آهن معرفی می‌کند. «دوشان تپه» به معنای (تپه خرگوش)، در فاصله تقریبی ۳۰۰متری شمال غرب تپه مرتفع اُزبکی به‌طول ۱۵۰ و عرض ۱۰۰ و ارتفاع چهار‌متر واقع ‌شده است. کاوش در دوشان تپه دو دوره فرهنگی مهم را شامل می‌شود؛ ازجمله عصر آهن ۳ (دوره ماد) و عصر آهن ۲، که پربارترین مدارک معماری از دوره دوم عصر آهن ۲ در سه لایه به‌‌دست آمد. معماری تقریباً سالمی ‌بر روی تپه مرتفع مرکزی‌ست که از مهم‌ترین آثار دوره ماد در فلات مرکزی بوده. ‌این اثر دارای ویژگی‌های اصیلی از معماری نخستین فرمانروایان آریایی در ایران است و دارای 17 فضای معماری‌ست که از مهم‌ترین آنها می‌توان از باروی پیرامون دژ، حیاط بزرگ شرقی، انبار جنوبی، تالار بزرگ جنوبی، تالار شمالی در میانه غرب دژ، اتاق بزرگ سکودار، تالار معبد، اتاق نگهبانان، صندوقخانه، تأسیسات آشپزخانه‌ای و دروازه ورود به دژ نام برد. بسیاری از محوطه باستانی اُزبکی با نام سرزمین کُهن خِشت جهان یاد می‌کنند؛ چراکه کهن‌ترین خشت جهان در این محوطه کشف‌شده است.