تَرک‌خوردگی زمین؛ تهدید بزرگ در سمنان
رفع پدیده تَرک‌خوردگی و فرونشست زمین به‌عنوان زلزله خاموش در جنوب سمنان نیازمند عزم ملی و جلوگیری از برداشت غیراصولی آب از سفره‌های زیرزمینی و افزایش پوشش گیاهی‌ست. اگر تنها چهار‌کیلومتر از مرکز شهر به مناطق جنوبی سمنان سفر کنید می‌بینید که در این مناطق زمین شکاف‌های بزرگ برداشته و در تصور خود بی‌اختیار می‌اندیشی که زمین می‌خواهد تو را ببلعد. غم کم‌‌آبی و تکرار پی‌در‌پی خشکسالی این‌روزها حال کویر سمنان را ناخوش کرده و برداشت غیراصولی آب و کاهش چشمگیر پوشش گیاهی در سال‌های گذشته سبب گسترش تَرک‌خوردگی زمین در این مناطق شده است. در عصر دانش و علم، تَرک‌خوردگی زمین در کویر غم‌بار سمنان روبه افزایش است و در این چند‌سال هیچ‌گونه برنامه‌ریزی هدفمند برای مهار این پدیده شوم از‌سوی مسئولان اتخاذ نشد. فرونشست زمین رویداد تلخ طبیعی‌ست که به‌صورت تدریجی روی می‌دهد اما با اتخاذ راهبردهای عملی و کارشناسی می‌توان برای مهار آن اقدام کرد. بسیاری از کارشناسان علت اصلی تَرک‌خوردگی و فرونشست زمین در مناطق جنوب سمنان را کاهش رطوبت خاک عنوان می‌کنند؛ چراکه برداشت غیرمجاز آب از سفره‌های زیرزمینی در دهه‌های گذشته و کاهش پوشش گیاهی سبب خشکی خاک شده است. سالخوردگان دیار سمنان می‌گویند در 40سال‌پیش در جنوب سمنان انواع گونه‌های پستاندار مانند شوکا و آهو زیست می‌کرد که نشان از پوشش گیاهی گسترده و آب کافی در منطقه بود اما این روز نه‌تنها هیچ‌گونه حیوانی در منطقه زیست نمی‌کند؛ بلکه این روزها به‌دلیل ترس از فرونشست زمین کمتر کسی قصد سفر به جنوب سمنان را دارد. تغییر اقیلم در کاهش بارندگی و پوشش گیاهی در سال‌های گذشته در سمنان مؤثر بوده اما این‌رویه به‌معنی غفلت از اقدام نادرست شهروندان این دیار با برداشت غیرمجاز آب زیرزمینی نیست. جنوب سمنان که روزگاری مملو از گونه‌های گیاهی تاغ بود، براساس آمار اداره‌کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سمنان در سه‌دهه گذشته بیش از 500هکتار از تاغزارهای این منطقه به‌دلیل سوءاستفاده سودجویان در قاچاق این‌گونه درختی برای تولید زغال از بین رفت. براساس آماری که طبیعت دوستان سمنانی ارایه می‌دهند سالانه بیش از 20تُن تاغ از جنوب سمنان قاچاق می‌شود که این اقدام در کاهش پوشش گیاهی و در ورای آن کاهش رطوبت خاک و فرونشست زمین تأثیرگذار است. براساس آمار تاکنون در 150 کشور جهان پدیده فرونشست رخ داده و این پدیده تنها مختص ایران نیست. براساس تحقیقات پدیده فرونشست زمین 209 دشت از دشت‌های کشور از‌جمله دشت‌های کاشمر، تهران، مشهد، کاشان، سمنان، دامغان، گرمسار و رفسنجان را با مشکل مواجه کرده و بیشترین نرخ فرونشست زمین 30سانتیمتر بر سال مربوط به دشت‌های رفسنجان و کاشمر و کمترین نرخ فرونشست زمین چهار و سه‌دهم‌سانتیمتر بر سال متعلق به دشت‌های جمکران قم و کاشان است. آمار تکان‌دهنده دیگر نشان می‌دهد در‌حالی‌که در جهان نشست زمین بیش از چهار‌میلیمتر در سال بحران نامیده می‌شود، به‌طور سالانه 10 تا 12سانتیمتر در دشت سمنان، در گرمسار هشت‌سانتیمتر و 12سانتیمتر در دشت اِیوانَکِی نشست زمین رخ می‌دهد. اصلاح الگوی مصرف و تعدیل و استفاده بهینه در مصرف آب می‌تواند به بالا‌آمدن سطح آب‌های زیرزمینی کمک کند و با‌توجه‌به‌اینکه بیش از 90درصد از آب مصرفی سمنان در بخش کشاورزی‌ست، با اجرای طرح سامانه‌های نوین آبیاری برای اصلاح بهینه آب در این دیار می‌توان اقدام کرد. به باور کارشناسان تنها راه مهار فرونشست زمین جبران کسری آب سفره‌های زیرزمینی و افزایش رطوبت خاک است. از‌سوی‌دیگر، اجرای طرح‌های الزام‌آور برای جلوگیری از قاچاق تاغ در مناطق جنوبی سمنان و افزایش پوشش گیاهی می‌تواند از کاهش تَرک‌خوردگی زمین در منطقه جلوگیری کند. به‌گفته کارشناسان اکنون یک‌سوم عرصه‌های طبیعی کشور درگیر چالش فرونشست زمین و تَرک‌خوردگی‌ست که رفع چالش زلزله خاموش در نقاط مختلف کشور نیازمند عزم ملی‌ست. همچنین اجرای طرح‌های آبخوان‌داری برای کنترل و جلوگیری از هدررفت آب در مناطق جنوبی سمنان از رویکردهای اساسی برای افزایش سطح آب‌های زیر‌زمینی‌ست که مسئولان برای اجرای این طرح‌ها اقدام کنند. باید پذیرفت که فرونشست زمین یک‌دفعه‌ای روی نمی‌دهد و وضعیت کنونی زمین بیانگر عملکرد و اقدام نادرست مردم و مسئولان به‌واسطه برداشت غیرمجاز و بی‌برنامگی در جلوگیری از پوشش گیاهی در سالیان متوالی‌ست. اجرای طرح‌های علمی و تحقیقاتی برای مهار زلزله خاموش باید در اولویت قرار گیرد و استفاده از ظرفیت نخبگان دانشگاهی برای مهار تدریجی این بلای طبیعی باید در اولویت قرار گیرد. از 9.7میلیون‌هکتار وسعت استان سمنان، 55درصد را نواحی بیابانی و خشک، 38.5درصد را مراتع، دودرصد را اراضی کشاورزی و 3.6درصد را هم جنگل تشکیل می‌دهد. 13 دشت از 26 دشت سمنان ممنوعه بوده و سهم آب‌های زیرزمینی از تأمین آب بیش از 70 تا 80درصد است؛ در‌شرایطی‌که اگر این میزان 40درصد باشد، بحران محسوب می‌شود.
محمدرضا یوسف‌نژاد