همکاری‌های مشترک؛ راهی برای حل مشکلات جهان
گام‌های استوار ایران در مسیر چندجانبه‌گرایی
چالش‌هایی که امروز جامعه جهانی با آنها روبه‌روست، جز ازطریق همکاری مشترک و چندجانبه‌گرایی قابل‌حل نیست؛ این مسئله‌ای‌ست که مقامات کشورمان به‌درستی بر آن تأکید می‌کنند. به‌گزارشِ ایرنا؛ درحالی‌که جهان تا قبل از راه‌یابی ترامپ به کاخ سفید، به‌دنبال نهادینه‌کردن چندجانبه‌گرایی ازطریق سازوکارهای بین‌المللی بود؛ با قدرت‌یابی جریانات ملی‌گرا و افراطی در اقصی‌نقاط جهان و حضور ترامپ در کاخ سفید، اندیشه چندجانبه‌گرایی بیش از هر زمانی آسیب‌پذیر شده. نکته قابل‌تأمل اینکه یک‌جانبه‌گرایی دونالد ترامپ با رویکرد غیرمسئولانه راهکاری برای حل‌وفصل مسائل و مشکلات بین‌المللی همچون تکثیر تسلیحات کشتارجمعی، رشد افراط‌گرایی و تروریسم بین‌المللی، مسائل آب‌وهوایی و زیست‌محیطی، کمبود منابع انرژی، آب تازه و غذا، انفجار جمعیت و مهاجرت غیرقابل‌کنترل و تهدید بیماری‌های واگیر ارائه نمی‌کند؛ درحالی‌که حداقل به‌لحاظ نظری و تاحدودی به‌لحاظ عملی چندجانبه‌گرایی راهکارهایی هرچند ناکافی برای مقابله و مواجهه با این پدیده‌ها ارائه کرده بود.
خروج آمریکا از توافق‌نامه هسته‌ای، نشانه بارز یک‌جانبه‌گرایی‌ست که آمریکای ترامپ درپیش گرفته. از نگاه ناظران مسائل خلع سلاح، توافق هسته‌ای می‌توانست یکی از ستون‌های نظام عدم‌اشاعه باشد که با رفتارهای غیرمنطقی ترامپ درمعرض‌خطر قرار گرفته. بااین‌حال، به‌نظر می‌رسد کماکان چندجانبه‌گرایی، ابزاری مؤثر و دردسترس برای تأمین منافع مشترک جامعه جهانی‌ست. وجه مهمی از چندجانبه‌گرایی در قالب نهادهای منطقه‌گرایی قابل‌ارزیابی‌ست؛ دراین‌راستا ایران تلاش‌های زیادی برای چندجانبه‌گرایی؛ به‌ویژه در سطح منطقه انجام داده است. گذشته از نهادهای سنتی همانند اکو در منطقه که ایران از اعضای مهم و تأثیرگذار آن است، جمهوری اسلامی، راهکارهای اجرایی‌کردن همکاری و چندجانبه‌گرایی را با هدف ارتقای ثبات و امنیت منطقه‌ای ارائه کرده که آخرین آن، ابتکار صلح هرمز است.
نکته قابل‌تأمل در رویکرد کشور ایران، اعتقاد به کشورها و همسایگانی قوی و مقتدر است؛ کمااینکه محمدجواد ظریف در آئین «روز سازمان همکاری اقتصادی اکو» عنوان کرد: «ایران، معتقد به سیاست همسایگی قدرتمند است. معتقد هستیم که با داشتن همسایه‌های قوی، قادر خواهیم بود بهتر و با سهولت بیشتر به اهداف خود برسیم؛ تااینکه بخواهیم آنها را به‌تنهایی محقق کنیم». وزیر امور خارجه باتأکیدبر لزوم تقویت همکاری‌های منطقه‌ای، درعین‌حال تصریح کرد: «ایران، علاقه‌مند است همان نوع روابطی را که با سایر شرکای خود در اکو دارد، حفظ کرده و به شرکای خود در خلیج فارس تسری دهد». ظریف بااشاره‌به طرح و تلاش ایران برای برقراری صلح و آرامش در منطقه، گفت: «پیشنهاد ما درمورد طرح صلح منطقه‌ای، طرحی دیرینه است که نخستین‌بار در اوج جنگ ایران و عراق در سال ۱۹۸۵ مطرح شد؛ اخیراً نیز طرح امید یا طرح صلح هرمز، توسط رئیس‌جمهوری در مجمع عمومی سازمان ملل متحد ارائه شد». ایده‌ای که ظریف از آن نام برد، «صلح هرمز» است که رئیس‌جمهوری درجریان سفر به نیویورک آن‌را مطرح کرد. پیشنهاد تهران درحالی مطرح شده که منطقه خلیج فارس به انبار تسلیحات وارداتی عمدتاً غربی و آمریکایی تبدیل شده است و رقابتی تسلیحاتی دراین‌منطقه ایجاد کرده است. این شرایط، ایجاب می‌کند که چندجانبه‌گرایی باردیگر در مرکز توجه قرار گیرد و لازم است کشورهای منطقه با تجدیدنظر در راهکارهای تأمین امنیت خود به این باور برسند که دستیابی به امنیت، امری‌ست که درگرو همکاری کشورهای منطقه به‌دست می‌آید. علاوه‌براین؛ این کشورها باید به این باور برسند که امنیت، کالایی نیست که وارداتی باشد؛ زیرا اولاً کسانی‌که امنیت را تأمین می‌کنند، می‌توانند آن‌را تبدیل به ابزاری برای گروکشی از این کشورها کنند و هرروز خواسته‌های نامعقول و غیرمنطقی از این کشورها داشته باشند.
گذشته از نهادهای چندجانبه‌گرایی در عرصه منطقه‌ای، به‌لحاظ تاریخی هم ایران از کشورهای اصلی و مؤسس در نهادهای چندجانبه‌گرایی در عرصه بین‌المللی بوده. ایران، از ۵۰ کشور مؤسس بود که در کنفرانس سان‌فرانسیسکو در آپریل سال ۱۹۴۵ شرکت کرده و منشور ملل متحد را به‌تصویب رساندند. جهت تدوین منشور، چهار کمیته عمومی تشکیل شده بود که ایران، در سه کمیته عضویت داشت. هیئت نمایندگی ایران، از ۱۱ نماینده، هفت رأیزن و یک منشی تشکیل می‌شد. مصطفی عدل (رئیس هیئت ایرانی در کنفرانس)، ازطرف ایران این اسناد را امضاء کرد. از ابتدای انقلاب اسلامی نیز تا کنون رؤسای جمهوری و نمایندگانی از ایران اسلامی در مجمع عمومی سازمان ملل شرکت و سخنرانی کرده‌اند؛ نخستین مقام بلندپایه ایرانی هم شهید رجایی‌ست که پس‌ازانقلاب و در ۱۳۵۹، به‌نمایندگی از جمهوری اسلامی ایران به نیویورک (محل استقرار سازمان ملل) رفت و سخنرانی کرد. پس‌ازآن، رؤسای جمهوری در ادوار مختلف نیز در جلسات مجمع عمومی سخنرانی کردند. ازسوی‌دیگر، در مهرماه 98 حجت‌الاسلام‌والمسلمین روحانی در صدر هیئتی بلندپایه برای شرکت در اجلاس اتحادیه اوراسیا راهی ارمنستان شد و علاوه‌بر سخنرانی در این اجلاس و تشریح توانمندی‌ها و ظرفیت‌های گسترده کشورمان برای تعامل تجاری با اتحادیه اوراسیا؛ دیدارهای دوجانبه‌ای با نخست‌وزیر و مقامات ارشد ارمنستان داشت.
ایران در سال ۱۳۹۵ به کمیسیون اقتصادی اتحادیه اوراسیا پیشنهاد ایجاد یک منطقه آزاد تجاری میان ایران و این اتحادیه را مطرح کرد؛ پیشنهادی که از جانب اعضای آن نیز مورداستقبال قرار گرفت و طی دوسال مذاکرات متعدد و ارزیابی کمی و کیفی اقلام و میزان تعرفه ترجیحی آنها، بالاخره این موافقت‌نامه در تاریخ ۲۷ اردیبهشت‌ماه ۱۳۹۷ در شهر آستانه قزاقستان به‌امضاء رسید. درمورد اروپا نیز جمهوری اسلامی همواره تلاش کرده تا روابط خویش با این اتحادیه را گسترش دهد. ایجاد شکاف میان سیاست‌های ایالات متحده و اروپا درخصوص برجام و تلاش اروپا برای ایجاد کانال مالی ویژه اروپا برای دورزدن تحریم‌های یک‌جانبه آمریکا و تسهیل دادوستد تجاری با ایران، حاصل دیپلماسی و البته چندجانبه گرایی ایران بوده است. باوجودآنکه چندجانبه‌گرایی محور یا هسته اصلی نظم بین‌الملل پس از جنگ جهانی دوم بوده است، در سال‌های اخیر، تعدادی از کشورها؛ به‌ویژه آمریکا نظام بین‌الملل چندجانبه‌گرا را تهدید کرده‌اند. خروج از موافقت‌نامه آب‌وهوایی پاریس، خروج از آی‌اِن‌اف، خروج از برجام و به‌دنبال‌آن، تهدید به خروج از بسیاری از معاهدات و پیمان‌های دیگر به‌عنوان ابزاری برای تهدید جامعه بین‌المللی، فقط چند نمونه از اقدامات یک‌جانبه‌گرایانه آمریکاست.
یک‌ماه‌پیش رئیس‌جمهوری در سخنانی در اجلاس سران کشورهای عضو جنبش عدم‌تعهد، با تبیین تاریخی نظم جهان و دوره گذار سال‌های اخیر گفت: «با فروپاشی نظام دوقطبی در عرصه بین‌المللی، ایالات متحده تلاش کرد با شعار نظم نوین جهانی، یک نظام تک‌قطبی و سلطه‌گرایانه را به اتکای قدرت نظامی و اقتصادی و رسانه‌ای خود بر جهان تحمیل کند. درمقابل، جنبش عدم‌تعهد تلاش مشترک خود را جهت مقابله با یک‌جانبه‌گرایی در نظام بین‌المللی متمرکز کرد. ابزارهایی که آمریکا برای تحقق نظام تک‌قطبی به‌کار گرفت، عمدتاً به ضد آن تبدیل شد. در عرصه اقتصاد، توسعه تجارت آزاد در جهان عملاً زمینه را برای رشد کشورهای درحال‌توسعه و ظهور قدرت‌های جدید اقتصادی و تکنولوژیک در جهان فراهم کرد؛ به‌گونه‌ای‌که امروزه، هژمونی آمریکا را در عرصه اقتصاد و تکنولوژی به‌طورجدی به چالش کشیده است».
جمهوری اسلامی ایران به‌درستی نشان داده که با دیپلماسی قدرتمند خود تصمیم دارد تا درجهت حقوق بین‌الملل و به‌عنوان بخشی از جامعه بین‌المللی کنشگری کند و باتوجه‌به بحران‌هایی که امروز جهان با آن روبه‌روست، درراستای همکاری با کشورها در حوزه‌های امنیتی، محیط زیستی قدم بردارد.