مروری بر تاریخ و آمار اعتیاد در کشور
ردپایِ دود؛ از گذشته تا امروز
هرچند درباره تعداد معتادان در دوران گذشته، اطلاعات چندانی دردسترس نیست؛ اولین مشاهدات تاریخی از مصرف مواد مخدر به کتاب‌های تاریخی و پزشکی دوران غزنویان بازمی‌گردد؛ اما در این آثار نیز مشخص است که ایرانیان پیش‌ازآن نیز با مصرف مواد مخدر و تأثیرات سوء آن آشنا شده‌اند. اعتیاد به مواد مخدر در ایران بلایی خانمان‌سوز است که تاریخچه‌ای طولانی دارد. آمارها نشان می‌دهند که علاوه‌بر وجود بیش از چهارمیلیون معتاد مستمر و تفننی در کشور، گردش مالی پول‌های کثیف حاصل از سوداگری مرگ، هرساله میلیاردها‌تومان به اقتصاد کشور لطمه وارد می‌کند و تجارت غیرقانونی مواد مخدر را می‌توان یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های اقتصاد کشور دانست.
درباره تعداد معتادان در دوران گذشته، اطلاعات چندانی دردسترس نیست. اولین مشاهدات تاریخی از مصرف مواد مخدر به کتاب‌های تاریخی و پزشکی دوران غزنویان بازمی‌گردد؛ اما در این آثار نیز مشخص است که ایرانیان پیش‌ازآن نیز با مصرف مخدر و تأثیرات سوء آن آشنا بودند. تحقیقات مختلف تاریخی نشان می‌دهند که اولین نشانه‌های شیوع سوءمصرف مواد مخدر در ایران، در دوران صفویه دیده شده است؛ اما شواهد تاریخی حاکی از شیوع گسترده اعتیاد در میان ایرانیان و در دوران قاجار دارند. تقریباً تمام گزارش‌ها، سفرنامه‌ها، خاطره‌نویسی‌ها و مانند آن که به‌دست جهانگردان و متفکران داخلی و خارجی نوشته شده‌اند، از آمار بالای سوءمصرف مواد مخدر خبر می‌دهند. هاشم آغاجری و همکاران، در پژوهشی باعنوان «علل رواج اعتیاد در جامعه عصر قاجار و آثار اجتماعی آن» نشان داده‌اند که وضعیت جامعه ایرانی در دوران قاجار، تاچه‌اندازه براثر سوءمصرف مواد مخدر در کشور، آشفته و درهم‌ریخته. طبق گزارش‌های موجود مشخص شده است که نه‌تنها بسیاری از مردم؛ بلکه حتی بسیاری بزرگان و درباریان دراین‌دوران دچار اعتیاد به سوءمصرف مواد مخدر بوده‌اند. گزارش‌ها و آمارها نشان می‌دهد در دوران قاجار سوءمصرف مواد مخدر، در شکلی گسترده میان طبقات مختلف جامعه ایرانی رواج داشته است. در دوران پهلوی اول و دوم نیز مصرف گسترده مواد مخدر همچنان ادامه یافت و طرح‌ها و برنامه‌ها برای مقابله با این ماده مخدر، به نتیجه خاصی نرسیدند. برخی از اقدامات دولت پهلوی اول برای مقابله با تریاک حتی با اعتراض دسته‌جمعی معتادان شهرهای مختلف نیز مواجه شد؛ تاجایی‌که اسناد و نامه‌های به‌جامانده از این دوران که مرحوم عبدالحسین نوایی در برخی گزارش‌های خود به گردآوری آن‌ها همت گماشت، نشان از آن دارد که معتادان با نگارش نامه‌های سرگشاده، خواهان تأمین تریاک خود ازسوی دولت شدند. در پژوهش مهشید لطفی‌نیا درهمین‌ارتباط می‌خوانیم که به گواهی اسناد موجود در سال ۱۳۲۵، ۱۷۰ «شیره‌کش‌خانه» به‌صورت علنی در تهران و درمجموع کشور ۵۲۵ شیره‌کش‌خانه رسمی دایر و صدها شیره‌کش‌خانه مخفی مشغول‌به‌فعالیت بوده‌اند. برخی گزارش‌ها نیز حاکی‌ازآن‌است‌که برخی از درباریان یا نزدیکان به دستگاه دولتی در دوران پهلوی دوم به مخدر اعتیاد داشتند و حتی به قاچاق و خریدوفروش آن نیز مبادرت می‌کردند؛ هرچند آمار مشخصی درباره تعداد معتادان به مواد مخدر درآن‌دوران وجود ندارد.
پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مبارزه با اعتیاد شکلی بسیارجدی به‌خود گرفت و تلاش‌های فراوانی برای مقابله با آن انجام شد. حال، پرسش اساسی این‌است‌که اکنون در ایران چه تعداد معتاد به مواد مخدر وجود دارد. هرچند آمارهای رسمی اعلام‌شده ازسوی مسئولان امر، تفاوت‌هایی با یکدیگر دارد؛ اما این تفاوت‌ها چشمگیر نیستند و براساس‌آن؛ می‌توان به برآوردهایی کلی دراین‌زمینه رسید. طبق آخرین آمار رسمی که توسط محمد ترحمی (مدیرکل دفتر حقوقی و امور مجلس ستاد مبارزه با مواد مخدر کشور)، در تاریخ چهارم آبان‌ماه ۱۳۹۸ ارائه شده؛ در کشور «دومیلیون و ۸۰۰هزار معتاد دائم وجود دارد و حدود ۵۸هزارنفر معتاد متجاهر و حدود یک‌میلیون و ۴۰۰هزارنفر معتاد تفننی هستند». این آمار با آماری که ناصر اصلانی (معاون مقابله با عرضه و امور بین‌الملل ستاد مبارزه با مواد مخدر) در تاریخ ۲۳ مهر‌ماه ۱۳۹۸ اعلام کرد، اندکی تفاوت دارد. اصلانی گفته بود که «دومیلیون و ۸۰۸هزار معتاد مستمر و یک‌میلیون و ۶۰۰هزار مصرف‌کننده تفننی در کشور وجود دارد». او در اظهارات خود افزوده بود که برطبق آمارها؛ «از سال ۱۳۵۷ به‌مدت ۱۰سال مصرف مواد مخدر در کشور کنترل شد؛ اما از سال ۶۷ تاکنون، افزایش شیوع به مصرف داریم». سردار اسکندر مؤمنی (دبیرکل ستاد مبارزه با مواد مخدر) نیز اظهاراتی مشابه اظهارات اصلانی داشته و از همین رقم سخن به‌میان آورده است. در‌مقابل، همایون هاشمی (عضو کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی)، در تاریخ ۲۱ تیرماه ۱۳۹۷ گفته بود که بیش از سه‌میلیون معتاد به مواد مخدر در کشور وجود دارد که به‌نظر می‌رسد منظور او مجموع تعداد معتادان مستمر و تفننی باشد. علی‌محمد زنگانه (مدیرکل پیشگیری‌های اجتماعی و فرهنگی معاونت اجتماعی و پیشگیری از وقوع جرم قوه قضائیه) نیز در تاریخ ۱۰ بهمن‌ماه ۱۳۹۷ از وجود ۷۰هزار معتاد متجاهر، سخن به‌میان آورده بود. پس از انقلاب اسلامی، تلاش‌ها برای مقابله با سوءمصرف مواد مخدر شدت گرفت و طرح‌ها بسیاری برای جمع‌آوری معتادان و برخورد با فروشندگان مواد مخدر اجرایی شد. پرویز افشار (سخنگوی ستاد مبارزه با مواد مخدر)، در تاریخ چهارم شهریور‌ماه نیز از وجود دومیلیون و ۸۰۰هزار معتاد تفننی مستمر سخن به‌میان آورد و گفت که نیمی از این افراد معتاد مستمر هستند و ۱۰درصد از کل معتادان کشور را زنان تشکیل می‌دهند. وی همچنین افزوده بود که ۲.۱درصد دانش‌آموزان مقطع دوم متوسطه در کشور، تجربه یک‌بار مصرف مواد مخدر در زندگی را داشته‌اند. نیز حمید صرامی (مدیرکل دفتر تحقیقات و آموزش ستاد مبارزه با مواد مخدر) در آبان‌ماه سال گذشته پیش‌بینی کرده بود که تعداد دومیلیون و ۸۰۰هزار معتاد احتمالاً به سه‌میلیون و ۳۵۰هزارتن افزایش خواهد یافت.
باتوجه‌به‌اینکه ایران در خط مقدم مبارزه با قاچاق مواد مخدر و در مسیر شاهراه قاچاق و توزیع مواد مخدر جهان قرار دارد، بدیهی‌ست که آسیب‌های فراوانی به اقتصاد و امنیت کشور وارد شود. آمارها حاکی‌ازآن هستند که از زمان انقلاب تاکنون، چهارهزار نیروی نظامی، انتظامی و امنیتی کشور در راه مبارزه با خریدوفروش مواد مخدر، به‌شهادت رسیده‌اند. شهادت نیروهای نظامی، انتظامی و امنیتی، تنها هزینه مبارزه با مواد مخدر در ایران نیست. درهمین‌ارتباط، ترحمی (دبیرکل دفتر حقوق و امور مجلس ستاد مبارزه با مواد مخدر) گفته بود که «قاچاق مواد مخدر، سالیانه ۱۶۷هزارمیلیاردتومان گردش مالی دارد و به اقتصاد کشور خسارت وارد می‌کند»؛ درعین‌حال، برآوردها حکایت از آن دارد که باندهای مافیایی سالیانه تلاش دارند تا به پول‌شویی حدود ۸۰هزارمیلیاردتومان بپردازند که به‌طورقطع ضربات سنگینی به اقتصاد کشور می‌زند. دولت ایران سالیانه میلیاردها‌ریال صرف هزینه مقابله با اثرات سوءمصرف مواد می‌کند و طبق اظهارنظرهای مسئولان؛ فعلاً ۷۴۰۰ مرکز درمانی و کاهش آسیب درزمینه اعتیاد در کشور فعالیت می‌کنند. محمدرضا ابراهیمی (دبیر شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر) نیز گفته بود که اعتیاد کارگران و نیروی کار، به اقتصاد کشور آسیب می‌زند و کارخانه‌ها و شرکت‌ها باید به مبارزه با این پدیده شوم همت گمارند و تلاش‌هایی را برای مصون‌سازی کارگران صورت دهند. حمیدرضا شمسی (معاون پیشگیری بهزیستی تهران) نیز در خردادماه ۱۳۹۷ گفته بود که هزینه هر فرد معتاد، روزانه ۲۰ تا ۳۰هزارتومان است.
تمام این گزارش‌ها نشان می‌دهند که به‌رغم توجه بسیاری از مردم به اثرات سوءمصرف مواد مخدر بر سلامت و زندگی اجتماعی افراد؛ بسیاری نسبت به هزینه‌های سنگین آن بر اقتصاد خانوار و منابع ملی آگاهی ندارند. طبق آمارها؛ با کاهش میزان سوءمصرف مواد مخدر، می‌توان سالیانه از صرف میلیاردها‌تومان از بودجه ملی جلوگیری کرد و جای آن، دولت بودجه مذکور را صرف امور رفاهی جامعه کند؛ امری‌که تنها با مبارزه بیش‌ازپیش با سوءمصرف مواد مخدر حاصل خواهد شد.
بهروز اشرف سمنانی/ ایرنا