آیا روزهای پرتنش برای ترکیه در راه است؟
درگیری‌های جمهوری آذربایجان و ارمنستان در روزهای گذشته که می‌رفت دو کشور را درآستانه جنگی ویرانگر قرار دهد و نیز تحولات اخیر در چند کشور حوزه مدیترانه؛ ازجمله یونان، عراق، سوریه، یمن، قبرس و لیبی، نشان از وجود یک عنصر مداخله‌گر دیگر به‌نام «ترکیه» دارد که روند نامعلومی را برای آینده مناسبات منطقه‌ای ترسیم کرده است. دخالت‌های گاه‌وبیگاه ترکیه در سال‌های اخیر در برخی کشورهای همسایه که عمده آن‌ها به‌صورت نظامی یا امنیتی بوده است، موجب شده تا این پرسش‌ها نزد بسیاری از ناظران و کارشناسان سیاسی به‌وجود آید که «آیا ترکیه در مسیر یک یا چند جنگ هم‌زمان قرار گرفته؟ آیا مقامات و دولتمردان این کشور آگاهانه مسیری را انتخاب کرده‌اند تا مردم و کشورشان را به‌سمت جنگ پیش ببرند یا ناخواسته و بالاجبار در مسیرهای پرتنش قرار گرفته‌اند؟ و اگر واقعاً آنکارا به‌دنبال ایجاد درگیری‌های منطقه‌ای در حوزه مدیترانه است، چه نشانه‌هایی برای اثبات آن وجود دارد؟» در کنار تمام این پرسش‌ها که دست‌برقضا بخشی‌ازآن‌ها نیز درست عنوان شده، این سؤال مهم نیز می‌تواند مطرح شود که چه ضرورتی دارد ترکیه که در سال‌های اخیر جهش‌های مناسبی را برای توسعه اقتصادی و اجتماعی خود داشته و زیرساخت‌های زیادی نیز در این کشور در همه زمینه‌ها فراهم شده، با ورود به منازعات منطقه‌ای اقدام به تخریب همه آن دستاوردها کند؟ بدیهی‌ست پاسخ به این پرسش‌ها دست‌کم در این نوشته کوتاه به‌سادگی امکان‌پذیر نخواهد بود؛ اما اگر بتوان تاحدودی نیز برای این سؤالات جوابی قانع‌کننده یافت، می‌توان آینده مناسبات منطقه‌ای ترکیه به‌ویژه در حوزه دریای مدیترانه را نیز روشن‌تر دید. این ایده که ترکیه و امکانات آن کشور می‌تواند درراستای تأمین منافع غرب؛ به‌ویژه آمریکا به‌صورت نیابتی در منطقه خاورمیانه و حوزه دریای مدیترانه به‌کار گرفته شود، مدت‌هاست که نزد بسیاری از سیاستمداران و نظریه‌پردازان غربی به‌وجود آمده و آنان در سال‌های اخیر با مواضع و حتی تحلیل‌ها و پژوهش‌های خود نشان داده‌اند که بی‌میل نیستند که ترک‌ها را در یک یا چند جبهه به‌نیابت از خود یا موارد دیگر درگیر کنند. البته نباید این‌موضوع را نیز ازنظر دور داشت که متأسفانه روحیه جنگ‌طلبی و به‌ویژه سودای سوق‌دادن ترکیه به دوران عثمانی آن‌گونه که برخی آن‌را سیاست‌های «نو عثمانی» نیز می‌نامند، در برخی مقامات آنکارا موجب شده تا فرضیه‌های جنگ‌طلبانه نزد بسیاری از کارشناسان و مردم عادی تقویت شود و این موارد در تغییر دیدگاه‌های بیشتر مردم منطقه نسبت به این کشور نیز بی‌تأثیر نبوده است. درهمین‌راستا، اندیشکده آمریکایی «گیتستون» به‌تازگی در مطلبی باعنوان «ترکیه در مسیر جنگ قرار دارد» به‌قلم اوزای پولات که اصالتاً ترکیه‌ای‌ست، نوشت که ترکیه درحال‌حاضر در مسیر تقابل نظامی بین‌المللی با کشورهای همسایه مثل یونان، ارمنستان، عراق، سوریه و قبرس قرار دارد و در کشورهایی همچون لیبی و یمن دخالت نظامی می‌کند. در این یادداشت تأکید شده که «رفتار دولت ترکیه بیانگر آن‌است‌که سیاست خارجی ترکیه نسبت به کشورهای یادشده و نسبت به کل منطقه به‌شکل فزاینده‌ای بی‌ثبات کننده است»؛ مثلاً افزایش تنش‌های اخیر میان ترکیه و یونان، این دو کشور را درآستانه درگیری قرار داده؛ به‌طوری‌که تحرکات ترکیه و به‌ویژه در موضوع اکتشاف و استخراج نفت در دریای مدیترانه موجب نگرانی یونان شده است. روزنامه «کاتیمیرینی» یونان نیز دراین‌باره به‌تازگی نوشت که «این برنامه ترکیه ازنظر دولت یونان، اقدام جدی برای افزایش تنش در شرق مدیترانه است؛ ازاین‌رو، نخست‌وزیر یونان هشدار داده که اگر نقض حاکمیت ملی یونان ازسوی ترکیه متوقف نشود، شاید اتحادیه اروپا ترکیه را تحریم کند». یادداشت اندیشکده آمریکایی ادامه داده: «همچنین؛ حکومت رجب طیب اردوغان، حمله نظامی علیه سوریه و عراق انجام می‌دهد و برای تصاحب نفت لیبی مزدوران سوری را به این کشور اعزام می‌کند. آنکارا درحال‌دامن‌زدن به خشونت و درگیری جاری بین ارمنستان و آذربایجان و همچنین یکی از مشوقان اصلی درگیری نیروهای آذری با ارمنی در منطقه است»؛ به این برداشت‌ها زمانی جدی‌تر توجه شد که اظهارات اسماعیل دمیر؛ رئیس سازمان صنایع دفاعی وابسته به نهاد ریاست‌جمهوری ترکیه در بحبوحه تنش‌های نظامی میان باکو-ایروان، به رسانه‌ها گفت: «پهپادهای مسلح و مهمات نظامی و موشک‌های ما دراختیار جمهوری آذربایجان قرار دارد» یا اینکه ارتش ترکیه بار دیگر اقدام به تحرکات نظامی در آب‌های یونان کرد؛ تاجایی‌که روزنامه یونانی «کاتیمیرینی» نوشت: «نگرانی درباره احتمال دخالت نظامی ترکیه در شرق مدیترانه وجود دارد. ترکیه بااین‌اقدام درصدد جلوگیری از رسیدن یونان و مصر به توافق برای ترسیم منطقه اقتصادی ویژه بین دو کشور است. مقام‌های یونان و مصر درحال‌حاضر دراین‌باره گفت‌وگو می‌کنند». برخلاف مواضع غربی؛ ترکیه دست‌کم به‌ظاهر هم که شده می‌گوید، گفت‌وگو و مذاکره با یونان را به‌جای هرگونه رفتار تنش‌زا در دستورکار خود قرار داده است. درهمین‌راستا، خلوصی آکار؛ وزیر دفاع ترکیه درحالی‌که فرماندهان ارشد نیروهای مسلح این کشور ازجمله ژنرال یاشار گولر (فرمانده رئیس ستاد کل)، ارتشبد امید دوندار (فرمانده نیروی زمینی) و ارتشبد حسن کوچوک آکیوز (رئیس نیروهای هوایی)، دریاسالار عدنان اوزبال (فرمانده نیروی دریایی) در ادیرنه وی را همراهی می‌کردند، در حاشیه نماز عید قربان در مسجد «سلیمیه» در گفت‌وگو با خبرنگاران اظهار داشت که ترکیه در چهارچوب سیاست روابط همسایگی خوب به مذاکره و گفتمان با همسایگان؛ ازجمله یونان و بلغارستان ادامه می‌دهد. آکار بابیان‌اینکه در روزهای آینده با همسایه یونانی خود نشستی در آنکارا برگزار خواهد کرد، تأکید کرد: «با این‌قبیل نشست‌ها و مذاکرات تلاش داریم تا مشکلات را حل کنیم. دراین‌راستا به تلاش‌های خود ادامه می‌دهیم». این گفته‌ها چنین بیان می‌کند که ترکیه مایل به ورود به جنگ نیست و تلاش می‌کند که با مذاکره و گفت‌وگو مشکلات را دست‌کم با همسایه اروپایی خود حل کند. هرچند برخی از غربی‌ها انتظار دارند که ترکیه در روزهای آینده در یکی از کشورهای یادشده در بالا وارد یک جنگ مستقیم و خونین شود؛ اما به‌نظر می‌رسد ترک‌ها راه سومی را درپیش گرفته‌اند که بوی جنگ از آن به مشام نمی‌رسد. شواهد بسیاری وجود دارد که نشان می‌دهد ترک‌ها بیش‌ازآنکه به‌دنبال جنگ باشند، بیشتر مایل‌اند در آرامش منافع خود را تأمین کنند. البته این بدان‌معنا نیست که ترکیه مایل به سکون و سکوت است؛ بلکه به‌نظر می‌رسد این کشور دنبال آن‌است‌که در شرایط بینابین جنگ و صلح و تاجایی‌که ممکن است به‌وسیله نیروهای نیابتی و عناصر تندرو منافع خود را تأمین کند. البته شاید در برخی‌موارد مانند لیبی، ترکیه حتی آرایش جنگی به‌خود گرفت، اما خیلی‌زود از مواضع جنگی عقب‌نشینی کرد و مواضع خود را درحد اتمامِ‌حجت با طرف مقابل؛ یعنی ژنرال حفتر (فرمانده سابق نظامیان لیبی) و کشورهای حامی او عربستان، امارات، مصر و حتی فرانسه تقلیل داد. درمورد یونان نیز به‌رغم انتخاب نام‌های تحریک‌کننده برای کشتی‌های حفاری خود در دریای مدیترانه و به‌رغم داشتن اختلافات ریشه‌ای با یونان و به‌ویژه درباره جزایر یونانی در دریای اژه که ترکیه مدعی آن‌هاست، اما اصلاً بوی درگیری نظامی میان ترکیه و یونان؛ دست‌کم در مقطع کنونی به مشام نمی‌رسد. ترکیه نام برخی از کشتی‌های حفاری خود را به‌گونه‌ای انتخاب کرده که برای یونان تحریک‌آمیز به‌نظر می‌رسد؛ مثلاً نام یک کشتی حفاری «فاتح» نام‌گذاری شده که اشاره به «سلطان محمد دوم»؛ فاتح عثمانی، فاتح قسطنطنیه در ۱۴۵۳ است. یکی‌دیگر از کشتی‌های حفاری «یافوز» به‌معنی «قاطع» و به «سلطان سلیم یکم»؛ سلطان امپراتوری عثمانی منسوب است. «سلطان سلیم یکم» در سال ۱۵۷۱ قبرس را فتح کرد. کشتی «قانونی» نیز به «سلطان سلیمان قانونی» منسوب است که بخشی از شرق اروپا و جزیره یونانی رودس را فتح کرد. اسم کشتی لرزه‌نگاری ترکیه در فلات قاره‌ای یونان نیز «عروج رئیس» است. «عروج رئیس» از ۱۴۷۴ تا ۱۵۱۸ در دوره امپراتوری عثمانی فرمانده بسیاری از لشکرکشی‌های عثمانی به سواحل ایتالیا و جزایر مدیترانه بود. ازسوی‌دیگر، دولتمردان آنکارا به‌خوبی واقف‌اند که ورود به هر مناقشه رودررو ممکن است ساختارهای اقتصادی و سرمایه‌ای کشورشان را در بسیاری از نقاط جهان مورد آسیب قرار دهد و این مقوله نیز از نقاط ضعفی‌ست که هر کشور توسعه‌یافته یا درحال‌توسعه با آن مواجهه است و شاید به‌همین‌علت است که بسیاری از کشورهای توسعه‌یافته جهان؛ ازجمله کشورهای اروپایی مثل انگلیس و فرانسه و ... مایل نیستند دست‌کم به‌تنهایی وارد یک جنگ مستقیم و رودررو با هیچ‌یک از کشورهای دیگر شوند. این‌درحالی‌ست‌که نباید فراموش کرد، مناطقی مانند خاورمیانه، شمال آفریقا و قفقاز به‌دلیل مشکلات فراوان؛ ازجمله شعله‌ورشدن بحران‌های امنیتی، مانند دهه‌های قبل، کشش جنگ‌های گسترده و پرهزینه را ندارند. ازطرفی، وجود چند حزب پرقدرت و رقیب در داخل ترکیه نیز ممکن است مانع بزرگی برابر دولت کنونی آنکارا برای آغاز جنگی خانمان‌سوز در هریک از کشورهای منطقه مدیترانه یا قفقاز یا شمال آفریقا باشد و ضمن‌آنکه ورود به چند مناقشه و درگیری برای کشوری مانند ترکیه که از منابع محدود مالی و اقتصادی به‌رغم همه توانمندی‌های این کشور در حوزه‌های مختلف، برخوردار است و نیز آسیب‌پذیری بسیاری از مردم آنجا نمی‌توان در شرایط کنونی درگیری گستره‌ای را برای ترکیه در خارج از مرزهای این کشور برای ترک‌ها متصور بود.