نگرانی از جمعیت غالب جنس نر گوزن زرد ایرانی
گوزن زرد ایرانی گونه‌ای درخطر انقراض است تا چندسال‌گذشته بیش از ۵۰۰رأس در مراکز تکثیر وجود داشت اما اکنون به حدود ۲۷۰رأس کاهش یافته و مسئله مهم‌تراینکه ازاین‌تعداد فقط ۷۰رأس ماده و بقیه نر هستند که زنگ خطری برای بقای این گونه ارزشمند خواهد بود.
گوزن‌ها حیواناتی چابک و دوست‌داشتنی‌اند؛ این حیوانات در اکوسیستم‌های مختلف ازجمله مناطق مرطوب، جنگل‌هایی با درختانی برگ‌ریز (خزان)، علفزارها، جنگل‌های بارانی، زمین‌های پست و مرتفع و کوه‌ها زندگی می‌کنند، گوزن‌ها از گونه‌های خیلی بزرگ تا خیلی کوچک را تشکیل می‌دهند. کوچک‌ترین گوزن جنوبی ریزه با حدود نه‌کیلوگرم وزن و ۳۶سانتیمتر قد و بزرگ‌ترین گوزن موسوم به موس شمالی با دومتر قد و حدود ۸۰۰کیلوگرم وزن است. انواع گونه‌های گوزن در سراسر جهان به‌جز در استرالیا و قطب جنوب یافت می‌شود، باتوجه‌به توسعه زندگی شهری و همچنین تأثیر تغییرات اقلیمی بر طبیعت طی چنددهه‌اخیر شاهد کاهش جمعیت تعدادی از گونه گوزن‌ها و حتی ازبین‌رفتن جمعیت برخی‌ازآن‌ها هستیم که زمانی گستره وسیعی از طبیعت زیر سم آن‌ها بود که خرامان بر آن گام می‌گذاشتند. یکی ازاین‌گونه‌ها گوزن زرد ایرانی‌ست که بومی ایران است. این حیوان با خال‌های سفید روی بدنش هر بیننده‌ای را مسحور زیبایی خود می‌کند. تا مدت‌ها این‌طور به‌نظر می‌رسید که این گونه ارزشمند منقرض شده اما دهه ۴۰ بود که مشخص شد گوزن زرد در مناطقی از دز و کرخه خوزستان وجود دارد؛ درآن‌زمان بارقه امید در دل‌ها درخشید و کانون وقت شکار در سال ۱۳۴۲ زنده‌گیری و انتقال تعدادی از این گوزن‌ها را به مناطق جدید با هدف تکثیر در دستورکار قرار داد. بعد از این تصمیم، گروهی متخصص به‌همراه تجهیزات موردنیاز از کانون شکار با همراهی پارک وحش تهران به منطقه کرخه اعزام شدند و با نصب تور زنده‌گیری حیوانات و تلاش شش‌هفته‌ای موفق به زنده‌گیری چهاررأس گوزن زرد ایرانی (دو ماده و دو نر) شدند. چندماه بعد دوباره همان گروه موفق به زنده‌گیری دو گوزن دیگر یک نر و یک ماده شدند و آن‌ها را به باغ‌وحش تهران منتقل و بعد از آنجا به منطقه‌ای ۵۵ هکتاری در مازندران بردند. آن‌زمان بود که پارک کوچکی در دشت ناز مازندران خانه دوم تعدادی از گوزن‌های زرد ایرانی شد و بعدازآن تعدادی دیگر از این گوزن‌ها به جزیره اشک در دریاچه ارومیه منتقل شدند تا در محیطی کنترل‌شده نگهداری و تکثیر شوند تا مدت‌ها اوضاع خوب بود و تکثیر با رشد خوبی انجام می‌شد طوری‌که در یک بازه اعلام شد که بیش از ۵۰۰رأس گوزن زرد ایرانی در سایت‌های تکثیر وجود دارد اما بعدازمدتی حوادثی مانند هجوم مگس میاز در سایت کرخه، وجود گوشت‌خواران در جزیره اشک به‌علت خشک‌شدن دریاچه و اتصال جزیره با خشکی و ازبین‌رفتن پوشش گیاهی در برخی سایت‌های دیگر به‌علت خشک‌سالی موجب کاهش جمعیت این گونه ارزشمند شد. در کنار این‌عوامل اما مسئله مهم دیگر که حیات گوزن‌های زرد ایرانی را تهدید می‌کند نبود تناسب جنسیت و فقر ذخیره ژنتیک است که معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست دراین‌باره گفت: گوزن زرد ایرانی بیش از نیم‌قرن است در اسارت زندگی می‌کند و دراین‌مدت جمعیت آن نوسان زیادی داشته به‌طوری‌که در دوره‌ای به بیش از ۵۰۰رأس در سایت‌های تکثیر رسید اما اکنون جمعیت این گونه ارزشمند به حدود ۲۷۰رأس کاهش یافته است. حسن اکبری افزود: از زمانی‌که احساس کردیم جمعیت گوزن زرد ایرانی کاهش یافته و به حدود ۲۷۰ رأس رسیده است بررسی‌ها را برای علت این کاهش و راهکارهای افزایش جمعیت آغاز کردیم اما دراین‌روند به مسئله مهمی برخوردیم و آن عدم‌تناسب جنسیتی این گونه است، به‌طوری‌که از ۲۷۰رأس حدود ۲۰۰رأس نر و فقط ۷۰رأس ماده است که این تمایل جنسیتی به‌سمت نر بودن ما را خیلی نگران کرد، ازسوی‌دیگر چون این جمعیت ۲۷۰رأسی تنوع ژنتیکی چندانی هم ندارد ازاین‌رو اگر نتوانیم این‌شرایط را مدیریت کنیم در آینده نه‌چندان‌دور با مشکل مواجه خواهیم شد. وی اظهار داشت: تقریباً تمام جمعیت گوزن زرد ایرانی که در سایت‌های تکثیر زیست می‌کنند از چهاررأس گوزن زرد است که قبل‌ازانقلاب به مراکز تکثیر منتقل شدند بنابراین تنوع ژنتیکی پایین، جمعیت زیاد نر و جمعیت کم ماده و روبه‌پایین‌بودن شیب جمعیت هشدارهای جدی بود که ما ازاین‌گونه گرفتیم این‌درحالی‌ست‌که برای بقای این گونه نیم‌قرن در اسارت هزینه شده است. وی ادامه داد: اکنون سه سایت پویا و فعال تکثیر و پرورش گوزن زرد در کشور وجود دارد که زادآوری خوبی دارند ازجمله دشت ناز ساری که اولین سایت تکثیر گوزن زرد در ایران بوده، دیگری سایت ایلام که زادآوری خوبی دارد و به‌عنوان سایتی که توانسته مولد خیلی از سایت‌های دیگر را تأمین کند شناخته می‌شود و سایت بعدی در ارسنجان فارس است، البته سایت‌های دیگری مانند باغ شادی یزد، ارژن و پریشان استان فارس که به آن میانکتل معروف است هم سایت‌هایی هستند که جمعیتی درونشان وجود دارد اما پویایی جمعیت آن‌طورکه انتظار می‌رفت در آن‌ها نبوده است، همچنین حدود سه سایت ضعیف هم وجود دارد، البته تعدادی از سایت‌ها هم در گذشته تعطیل شدند. اکبری گفت: باتوجه‌به شرایط گوزن‌های زرد ایرانی، جلسات متعدد و فشرده‌ای را برگزار و از همکاران در استان‌ها کمک خواستیم، همچنین مکاتباتی با اساتید دانشگاه‌ها انجام دادیم تا بتوانیم سایتی را در کشور پیدا کنیم تا تکثیر این گونه در آن ادامه یابد، همچنین امکان رهاسازی و برگرداندن به طبیعت وجود داشته باشد، براین‌اساس پیشنهاد‌های استان‌ها بررسی شد البته هنوز به نقطه مناسبی برای این‌منظور نرسیدیم چون بیشتر بخش جنگل‌های زاگرس که انتظار می‌رود بتواند فضای مناسبی برای این گونه ایجاد کند تخریب شده و همچنین تعارض بالایی با دام دارد ازسوی‌دیگر بخش زیادی از این جنگل‌ها از بین رفته و بعضاً مشکلات حفاظتی دارند یعنی جاهایی وجود دارد که حفاظت از آن‌ها کار دشواری‌ست. معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست تأکید کرد: بنابراین هنوز این داستان ادامه دارد و ما دنبال این هستیم که نقطه‌ای را در کشور پیدا کنیم که کم تعارض باشد و امکان حفاظت آن برای ما وجود داشته باشد درمجموع زیستگاه نسبتاً مناسبی باشد تا بتوانیم به‌مرور گوزن زرد را به طبیعت برگردانیم وگرنه در اسارت ماندن این گونه تا ابد برای ما ارزش چندانی ندارد ضمن‌اینکه مدیریت آن سخت و پرهزینه است و ادامه این‌روند مشکلات زیادی را ایجاد می‌کند. وی ادامه داد: در کنار این‌کار چون جمعیت پایه ضعیف شده و بیشترشان هم نر هستند تلاش ما این بود از سایت‌هایی که مولدند، سرریز جمعیت را به سایر سایت‌ها منتقل کنیم که هم پویایی و هم زادآوری دراین‌سایت‌ها صورت گیرد و در کنار این سایت‌های دیگر نیز تقویت شوند، دراین‌راستا نظرات استان‌ها گرفته شد و بعضی سایت‌هایی که فعال هستند مانند خوزستان و میانکتل فارس بتوانیم تعدادی جمعیت مازاد را به سایت‌های دیگر تزریق کنیم که یکی از این سایت‌ها در ارومیه قرار دارد درهمین‌راستا بود که چندی‌پیش شش‌رأس گوزن زرد از مرکز تکثیر سایت دشت ناز ساری به سایتی در ارومیه منتقل شد. اکبری درباره‌اینکه آیا این گوزن‌ها به جزیره اشک در ارومیه منتقل شده‌اند، گفت: خیر به جزیره اشک منتقل نشده‌اند بلکه سایتی جدا از دریاچه است که ازقبل برای آن هزینه شده است، اگرچه نمی‌شود به‌عنوان یک سایت ایدئال از آن نام برد اما چون در محلی نزدیک شهر ارومیه در یک جنگل دست کاشت ازقبل هزینه و تمام زیرساخت آماده شده بود، گوزن‌ها را به آن مرکز منتقل کردیم، البته این‌کار را فقط برای تکثیر انجام دادیم نه‌اینکه رهاسازی اتفاق بیفتد، از این‌مکان می‌توان به‌عنوان سایتی برای تکثیر این گونه و انتقال آن‌ها به سایر سایت‌ها استفاده کرد، البته می‌توان از این مرکز برای رسیدن به هدف نهایی که همان رهاسازی در طبیعت است نیز بهره برد. وی تأکید کرد: این مرکز فضایی بیرون از دریاچه ارومیه است، چندان هم سایت ایدئالی نیست و اگر قرار بود امروز سرمایه‌گذاری انجام شود آنجا را انتخاب نمی‌کردیم اما چون ازقبل هزینه شده و زیرساخت فراهم بود و ازاین‌بابت که می‌تواند برای ما یک جمعیت مولدی را ایجاد کند، ارزشمند است. معاون محیط‌زیست طبیعی و تنوع زیستی سازمان حفاظت محیط‌زیست درباره شرایط سایت‌های تکثیر در کشور گفت: اکنون جمعیت سه سایت سرریز است و به جایی رسیده که دیگر ظرفیت بیشتر از این‌را ندارند ما باید حتماً تعدادی از گوزن‌ها را از آن سایت‌ها خارج کنیم تا هم پویایی جمعیت داخل سه سایت حفظ شود یعنی زادآوری‌شان ادامه داشته باشد و هم سایت‌های دیگر را با انتقال سرریز جمعیت تقویت کنیم. وی اظهار داشت: میانکتل در فارس سایت خوبی‌ست اما چون درآن‌منطقه پلنگ وجود دارد و طعمه‌هایی همچون کل و بز و قوچ و میش دردسترس نیست ازاین‌رو به گوزن‌ها حمله می‌کنند و نمی‌گذارند جمعیت گوزن‌ها در آن محدوده افزایش یابد بنابراین قرار است هم تعدادی گوزن در محدوده‌ای فنس‌کشی شده نگهداری شوند و هم‌اینکه حدود ۴۰رأس قوچ و میش به‌عنوان طعمه پلنگ به میانکتل بفرستیم درواقع می‌توان با یک سری اقدامات مدیریتی گوزن زرد ایرانی را درآن‌منطقه تکثیر کرد که جزو برنامه‌های امسال سازمان محیط‌زیست است. اکبری افزود: درواقع میانکتل فارس محدوده بزرگی به‌مساحت حدود ۴۰۰هکتار است که فنس‌کشی شده. در داخل آن محدوده‌ای ۱۶هکتاری هست که درنظر داریم با مساحت‌های متفاوت فنس‌کشی کنیم و برای یکی از این محدوده‌های محصور کوچک نیز اعتبار درنظر گرفتیم تا با فنس‌کشی الکتریکی مانع رفت‌وآمد گوشت‌خواران در آن محدوده شویم و بعدازآن سرریز جمعیت گوزن‌های سایت ارسنجان را به این‌مکان منتقل کنیم. وی درباره‌اینکه چگونه می‌توان تنوع ژنتیکی گوزن زرد ایرانی را بالا برد؟ گفت: اکنون در طبیعت گوزن زرد وجود ندارد، در کشورهای دیگر هم این گونه زیست نمی‌کند، فقط در فلسطین اشغالی جمعیتی ازاین‌گونه وجود دارد آن‌هم مطمئن نیستیم که نژاد خالص ما باشد یا نه درحقیقت آن‌ها هم از ایران رفتند اما ممکن است هیبرید شده باشند بنابراین با اطلاعاتی که در دست داریم راهی برای افزایش تنوع ژنتیکی این جمعیت وجود ندارد. وی درپاسخ‌به‌اینکه ممکن است فقر تنوع ژنتیکی باعث غالب‌شدن جنس نر شده باشد؟ افزود: شاید هم فقر تنوع ژنتیکی و هم در اسارت بودن برخی دلایل غالب‌شدن جنس نر بر ماده باشد، اکنون برای مسائل درون جمعیتی و ژنتیکی گوزن زرد نمی‌توانیم خیلی کاری انجام دهیم چون گزینه دیگری نداریم اما درباره گورخر در پارک ملی کویر گزینه داشتیم و ۱۳ گورخر را به آن‌منطقه منتقل و رهاسازی کردیم و تعدادی هم ازقبل درآن‌منطقه بودند؛ این‌اقدام موجب افزایش تنوع ژنتیکی جمعیت موجود در پارک می‌شود اما درباره گوزن گزینه‌ای نداریم و فعلاً روی بحث ژنتیک نمی‌توانیم ورود کنیم. وی درباره‌اینکه پایین‌بودن تنوع ژنتیکی می‌تواند بر سلامت و طول عمر گوزن‌های زرد ایرانی اثر داشته باشد گفت: درمجموع در بقای جمعیت تأثیر دارد اما روی یک رأس گوزن، درواقع ژن‌ها ابزاری هستند که می‌توانند در مقابل ناملایمات طبیعی مانند بیماری، خشک‌سالی، کم‌آبی و سرمای شدید مقاومت کنند، وقتی جمعیت تمام گوزن‌های موجود در مراکز تکثیر کشور فقط از چهاررأس گوزن باشد یعنی ژنتیک آن‌ها پایین است و این ابزارهای کافی برای‌اینکه با این سختی‌ها در بلندمدت مقابله کنند ندارند، مثلاً شاید زمانی یک بیماری بیاید و خیلی‌ها را از بین ببرد اما اگر تنوع ژنتیکی داشتند این‌طور نمی‌شد و بخش عمده‌ای سالم می‌ماندند.
کیمیا عبدالله‌پور/ ایرنا