«مست عشق»؛ روایت دیدار «مولانا» و «شمس» درگذرزمان
فیلم «مست عشق» ساخته «حسن فتحی»؛ اثری حماسی و عاشقانه، محصول مشترک ایران و ترکیه است که به بخش‌هایی از زندگی «مولانا جلال‌الدین بلخی» و «شمس تبریزی» می‌پردازد و در برداشتی آزاد از زندگی‌شان (طی سال‌های ۶۴۰ تا ۶۴۵ هجری قمری) رابطه عارفانه آن‌ها را به‌تصویر می‌کشد. دراین‌نوشتار به مواردی نظیر زمینه تاریخی، رابطه «مولانا» و «شمس»، تأثیر «شمس» بر «مولانا»، مثلث عشقی، شخصیت «اسکندر»، نمادها و مضامین، تحول درونی شخصیت‌ها، نواقص و جمع‌بندی فیلم اشاره می‌کنیم.
زمینه تاریخی: داستان در سال‌های 640 تا 645 هجری قمری، در دورانی پرفرازونشیب از تاریخ ایران، روایت می‌شود. مغولان به سرزمین‌های ایرانی یورش برده و تاروپود زندگی مردم را درهم‌تنیده‌اند. این بحران، زمینه‌ای را برای به‌تصویرکشیدن تضاد میان خشونت و ظلم مغولان با صلح‌طلبی و عرفان «مولانا» و «شمس» فراهم می‌کند.
رابطه «مولانا» و «شمس»: در مرکز داستان، رابطه عمیق و عرفانی «مولانا جلال‌الدین رومی (با بازی پارسا پیروزفر)» با «شمس تبریزی (با بازی شهاب حسینی)» قرار دارد. «شمس» عارفی سیار و وارسته، در مسیر زندگی «مولانا» ظاهر می‌شود و تحولات عمیقی در او ایجاد می‌کند.
تأثیر «شمس» بر «مولانا» در دو بُعد اصلی نمود می‌یابد: 1. شمس با تعالیم عرفانی خود، «مولانا» را به صلح و آشتی در برابر خشونت مغولان دعوت می‌کند. این‌امر درتضاد آشکار با جَو خشونت‌آمیز آن‌دوران قرار دارد و پیام صلح و دوستی را به مخاطب القا می‌کند. 2. «شمس»، «مولانا» را به‌سوی عرفان و عشق حقیقی به خداوند رهنمون می‌شود. این‌امر در اشعار و مثنوی معنوی «مولانا» به‌وضوح قابل‌مشاهده است.
مثلث عشقی: در کنار رابطه «مولانا» و «شمس»، شاهد شکل‌گیری مثلث عشقی میان «شمس»، «علاءالدین (پسر مولانا)» و «کیمیا خاتون (دخترخوانده مولانا)» هستیم. این روابط، پیچیدگی‌ها و چالش‌های جدیدی را به داستان اضافه می‌کند و به بررسی ابعاد مختلف عشق و حسادت می‌پردازد.
شخصیت اسکندر: در یک‌سوم پایانی فیلم، شخصیت «اسکندر»؛ جنگجویی نظامی که از مریدان «مولانا» است، به داستان اضافه می‌شود. او تحت‌تأثیر «شمس» متحول شده و از خشونت و جنگ دست می‌کشد. در پایان فیلم نیز به معشوقه خود (مریم) می‌پیوندد و همراهِ «مولانا»، با رقص سماع به آرامش می‌رسد. شخصیت «اسکندر» نمادی از تحول و رستگاری‌ست و نشان می‌دهد هیچ‌کس از یافتن مسیر حقیقت و عشق الهی محروم نیست.
نمادها و مضامین: «مست عشق» سرشار از نمادها و مضامین عمیق عرفانی و فلسفی‌ست. رقص سماع، عشق الهی، صلح‌طلبی، جستجوی حقیقت و تحول درونی از‌آن‌جمله‌اند. «رقص سماع» دراین‌فیلم، نمادی از وحدت با خداوند و رهایی از قیدوبندهای دنیوی‌ست. «مولانا» و «شمس» در سکانس‌های مختلف، با رقص سماع به آرامش و معنویت حقیقی دست می‌یابند. «عشق الهی» محور اصلی داستان «مست عشق» است. عشق «مولانا» به خدا و عشق «شمس» به «مولانا»، الهام‌بخش مخاطب برای یافتن عشق حقیقی در زندگی می‌شود. مضمون دیگر، «صلح‌طلبی» است؛ در دنیایی پر از خشونت و جنگ، «مست عشق» پیام صلح و آشتی را به‌ارمغان می‌آورد. «شمس» با تعالیم عرفانی خود، «مولانا» را به صلح و مدارا در برابر ظلم دعوت می‌کند. مسئله بعدی، «جستجوی حقیقت» است؛ «مولانا» و «شمس» دراین‌فیلم، به‌دنبال حقیقت و معنای واقعی زندگی هستند. این جستجو، مخاطب را به تفکر درمورد هدف زندگی و راهِ رسیدن به رستگاری وا‌می‌دارد. «تحول درونی» هم از مضامین ویژه اثر است؛ شخصیت‌های «مست عشق»، درطول داستان تحولات درونی عمیقی را تجربه می‌کنند. «مولانا» تحت‌تأثیر «شمس»، از واعظی مشهور، به عارفی وارسته تبدیل می‌شود. «شمس» نیز با مشاهده تحولات «مولانا»، به معنایی عمیق‌تر از عرفان و عشق الهی دست می‌یابد. «اسکندر»؛ جنگجوی خشن نیز با تعالیم «شمس»، به صلح و آرامش می‌رسد. البته تحول رخ‌داده در «مولانا»، صرفاً به تغییر شغل و دیدگاه او محدود نمی‌شود؛ بلکه در اعماق وجودش رخ می‌دهد و او را به درک عمیق‌تر مفاهیمی نظیرِ عشق الهی، صلح و عرفان رهنمون می‌کند. درمقابل، «شمس» نیز که به‌عنوان عارفی سیار و وارسته شناخته می‌شود، با مشاهده تحولات شگرف «مولانا»، به معنایی عمیق‌تر از عرفان و عشق الهی دست می‌یابد. تعامل دوسویه میان «مولانا» و «شمس» نقطه‌قوت فیلم «مست عشق» و رمز جذابیت آن محسوب می‌شود. درکنارآن‌ها، «اسکندر» نیز دستخوش تحولات عمیقی درطول داستان می‌شود. او که درابتدا تحت‌تأثیر خشونت و ظلم دنیای اطراف خود قرار دارد، با تعالیم صلح‌طلبانه «شمس» متحول می‌شود و به آرامش و معنویت حقیقی دست می‌یابد.
نقاط ضعف: «مست عشق» در کنار نقاط قوت خود، از برخی نواقص نیز رنج می‌برد: 1. به‌دلیل ماهیت مشترک اثر و حضور بازیگران و عوامل ایرانی و ترکیه‌ای، در برخی سکانس‌ها شاهد ناهماهنگی‌های فرهنگی هستیم؛ 2. در برخی از قسمت‌ها، فیلم‌نامه انسجام لازم را ندارد و شاهد افت‌وخیزهایی در روایت داستان هستیم؛ با‌این‌وجود، «مست عشق» اثری ارزشمند در سینمای ایران است که به‌دلیل پرداختن به موضوعی عمیق و معنوی، مورداستقبال بسیاری از مخاطبان و منتقدان قرار گرفته است. «مست عشق» به‌عنوان اولین فیلم سینمایی بلند با محوریت زندگی «مولانا» و «شمس»، گامی مهم درجهت معرفی این دو شخصیت برجسته به نسل‌های جدید محسوب می‌شود.
جمع‌بندی: «مست عشق» با روایت داستان جذاب و پرکشش، مخاطبان را به سفری معنوی در دنیای عرفان و عشق می‌برد. فیلم به‌خوبی توانسته گوشه‌ای از زندگی و اندیشه‌های دو شخصیت برجسته تاریخ ایران را به‌تصویر بکشد.
فرازونشیب‌های ساخت: شهریورماه ۱۳۹۸، خبر ساخت فیلمی با موضوع زندگی «شمس تبریزی» و «مولانا جلال‌الدین رومی» به‌کارگردانی «حسن فتحی» قوت گرفت و اشتیاقی را در دل دوستداران این دو شخصیت برجسته تاریخ ایران برانگیخت. مهر همان‌سال، با مشخص‌شدن بازیگران نقش‌های اصلی؛ ازجمله «پارسا پیروزفر» (در نقش مولانا) و «شهاب حسینی» (در نقش شمس)، فیلم‌برداری «مست عشق» آغاز شد. سرنوشت این فیلم اما پرفرازونشیب بود. اختلافات مالی سرمایه‌گذاران و بعد، شیوع کووید-۱۹، روند فیلم‌برداری را با کُندی مواجه کرد و بخش‌هایی از آن‌را ناتمام گذاشت. با تلاش و پشتکار عوامل، سکانس‌های باقی‌مانده سرانجام در آذر ۱۴۰۰ تکمیل شد و «مست عشق» به مرحله پس‌تولید رسید. انتظار بسر رسید و «مست عشق» از ۵ اردیبهشت ۱۴۰۳ در سینماهای ایران اکران شد. فیلم با استقبال چشمگیر مخاطبان روبرو شد و فروشش در گیشه از ۸۵میلیاردتومان گذشت؛ و به «دومین فیلم پرفروش سال» و نیز «پرفروش‌ترین فیلم غیرکمدی تاریخ سینمای ایران» (بی‌درنظرگرفتن نرخ تورم) تبدیل شد. «مست عشق» تنها یک فیلم سینمایی نبود؛ بلکه سفری به دنیای عرفان و عشق بود که مخاطبان را مجذوب خود کرد.
حواشی پیش از اکران: اواخر مهر 99، خبری ناگوار فضای سینمای ایران را تحت‌تأثیر قرار داد: «سهراب پورناظری» (سازنده موسیقی فیلم «مست عشق») در مصاحبه‌ای اعلام کرد که این فیلم به‌شکل نیمه‌کاره رها شده و به مرحله پایانی نرسیده است! این سخنان، موجی از واکنش‌ها را به‌دنبال داشت. رسانه‌ها به‌یاد وعده تهیه‌کننده پروژه افتادند که در خردادماه همان‌سال اعلام کرده بود فیلم تا پایان تابستان آماده نمایش می‌شود. تنها چهارروزبعد از این سخنان (در آخرین‌روز مهرماه) خبر دیگری حاشیه‌های «مست عشق» را بیشتر کرد: ویدیویی در فضای مجازی منتشر شد که مدعی بود فیلم پخش جهانی خود را آذر همان‌سال هم‌زمان با «هفته بزرگداشت مولانا» آغاز خواهد کرد. نکته عجیب این ویدیو اما علاوه‌بر اعلام پخش جهانی؛ معرفی یک مجموعه هشت‌قسمتی از این اثر بود؛ خبری که «حسن فتحی» بلافاصله تکذیب کرد. ماجرا به همین‌جا ختم نشد. «فرهاد توحیدی» (فیلم‌نامه‌نویس «مست عشق») نیز در گفتگویی، اقدام سرخود سرمایه‌گذارِ تُرک درزمینه وعده پخش جهانی فیلم و تهیه نسخه سریالی آن‌را «نقض حقوق مؤلفان و سازندگان» این اثر دانست و اعلام کرد که پیگیری حقوقی این‌موضوع ازسوی سرمایه‌گذار ایرانی فیلم آغاز شده است. حاشیه‌های نسخه سریالی «مست عشق» به اینجا ختم نشد و درادامه شاهد کشمکش و چالش‌های متعدد بین عوامل ایرانی و سرمایه‌گذار تُرک بودیم. نهایتاً، با تلاش حقوقی و پیگیری‌های انجام‌شده، مالکیت صددرصدی فیلم به طرف ایرانی واگذار شد و «مست عشق» در اردیبهشت 1403 به‌روی پرده رفت؛ هرچندکه ماجرای نسخه سریالی در ابهام باقی‌ست و مشخص نشده که آیا این‌مجموعه هشت‌قسمتی به‌سرانجام خواهد رسید یا خیر؟! «مست عشق» بی‌شک یکی از پرحاشیه‌ترین آثار سینمای ایران در سال‌های اخیر بود؛ که به‌وضوح نشان‌دهنده پیچیدگی‌های تولید یک اثر هنری بین‌المللی و چالش‌های همکاری با سرمایه‌گذاران خارجی‌ست. اردیبهشت‌ماه 1400، خبری ناگهانی دنیای سینمای ایران را تکان داد: یک شبکه ماهواره‌ای فارسی‌زبان با پخش تیزرهایی، از پخش سریال «مست عشق» در ترکیه خبر داد! این‌موضوع، درست درزمانی‌که مراحل تولید فیلم به‌طورکامل به‌اتمام نرسیده بود، ضربه سنگینی به «مست عشق» وارد کرد و توقف موقت آن‌را به‌دنبال داشت. سرمایه‌گذار ترکیه‌ای پروژه که گویی از این اتفاق بی‌خبر بود، مدعی شد تدوین و مراحل فنی فیلم به‌پایان رسیده و قرارداد پخش سریال با شبکه ماهواره‌ای مذکور نیز نهایی شده است! او اعلام کرد که دوبله فارسی سریال درحال‌انجام است و به‌زودی شاهد پخش آن خواهیم بود. این ادعاها با واکنش تند «حسن فتحی» روبرو شد. او در بیانیه‌ای ضمن تأسف‌آور‌خواندن این خبر، آن‌را غیرقانونی و غیرحرفه‌ای دانست و تأکید کرد؛ فیلم هنوز کاملاً به‌اتمام نرسیده و پخش سریالی آن بدون مجوز و رضایت عوامل ایرانی، غیرقابل‌قبول است. این اتفاق، آشفتگی و سردرگمی را به «مست عشق» تزریق کرد. ازیک‌سو، سرمایه‌گذار ترکیه‌ای مصرانه بر پخش سریالی فیلم اصرار داشت و ازسوی‌دیگر، عوامل ایرانی (به‌رهبری حسن فتحی) این‌اقدام را غیرقانونی می‌دانستند. نهایتاً با پیگیری حقوقی وزارت امور خارجه و سرکنسولگری ایران در استانبول، حقایق آشکار شد. مالکیت صددرصدی فیلم به طرف ایرانی واگذار شد و «مست عشق» باردیگر به مسیر اصلی خود بازگشت. البته بازهم این پایان ماجرا نبود! درست زمانی‌که به‌نظر می‌رسید «مست عشق» از بحران عبور کرده و به‌زودی روانه پرده سینما خواهد شد، اتفاقی دیگر رخ داد که باردیگر این فیلم را در کانون توجهات قرار داد: در آذرماه 1400، «همایون شجریان» و «سهراب پورناظری» دو نفر از ستون‌های اصلیِ اثر طیِ بیانیه‌ای غافلگیرکننده، از کناره‌گیری خود از این‌پروژه خبر دادند. این اتفاق، شوکی بزرگ به «مست عشق» وارد کرد و باردیگر آینده فیلم را به ابهام کشاند. «شجریان» و «پورناظری» در‌این‌بیانیه، عدم‌توافق بر سر مسائل مالی و امکانات را دلیل اصلی کناره‌گیری خود عنوان و اعلام کردند که به‌دلیل عدم‌تعهد تهیه‌کننده به خواسته‌هایشان، تمایلی به ادامه همکاری دراین‌پروژه ندارند! «مهران برومند (تهیه‌کننده اثر)» درواکنش‌به این اتفاق، ضمن ابرازتأسف از جدایی «شجریان» و «پورناظری»، اعلام کرد؛ خواسته‌های آن‌ها نامعقول نبوده و تلاش‌هایی برای حل مشکل درحال‌انجام است! تلاش‌ها راه به جایی نبرد و «مست عشق» بدون حضور «شجریان» و «پورناظری» به کار خود ادامه داد. موسیقی متن اثر که قرار بود توسط آن دو ساخته شود، به «مهران برومند» سپرده و نقش «شمس» که قرار بود توسط «شجریان» ایفا شود نیز به «پیروزفر» واگذار شد. کناره‌گیری «شجریان» و «پورناظری» ضربه بزرگی به «مست عشق» وارد کرد. حضور این دو هنرمند یکی از نقاط قوت اصلی این فیلم بود و فقدان آن‌ها، تأثیر منفی خود را بر کیفیت نهایی فیلم گذاشت. با وجود این چالش‌ها؛ «مست عشق» نهایتاً در سال 1403 به‌روی پرده سینماها رفت و با استقبال قابل‌قبول مخاطبان روبرو شد؛ اما هرگز نتوانست به آن پتانسیلی که درابتدا وعده داده شده بود، دست پیدا کند و خاطره تلخ جدایی «شجریان» و «پورناظری» همیشه بر پیشانی «مست عشق» نقش‌بسته خواهد ماند.
اکران: انتظار به سر رسید و سرانجام «مست عشق» که سال‌ها درانتظار اکران بود؛ از 5 اردیبهشت 1403 بر پرده سینماهای ایران نقش بست؛ البته این آغاز ماجرا بود. اکران فیلم از همان ابتدا با چالش‌هایی همراه شد: ابتدا، قرار بود این فیلم هم‌زمان در سینماهای ایران و ترکیه از 29 فروردین 1403 اکران شود؛ اما به‌دلیل مشکلات فنی در ایران، اکران به 5 اردیبهشت موکول شد و در ترکیه نیز به‌تعویق افتاد. با وجود چالش‌ها؛ «مست عشق» از همان ابتدا مورداستقبال تماشاگران قرار گرفت. پیش‌فروش بلیت‌های فیلم از 2 اردیبهشت با رده‌بندی سنی 15+ آغاز شد و طیِ مدت کوتاهی با استقبال چشمگیری روبرو شد. علاوه‌بر اکران عمومی؛ یک اکران ویژه نیز در 26 اردیبهشت با حضور عوامل اصلی فیلم در «هتل اسپیناس پالاس» برگزار شد. این اکران، فرصتی برای هواداران «مست عشق» بود تا از نزدیک با کارگردان، بازیگران و سایر عوامل فیلم دیدار کنند و از تماشای آن در فضایی خاص لذت ببرند. حضور بازیگران سرشناس مانند «پارسا پیروزفر» و «شهاب حسینی»، موسیقی متن دل‌نشین ساخته «سهراب پورناظری» و کارگردانی «حسن فتحی» از جمله عوامل موفقیت این فیلم بودند. «مست عشق» نهایتاً توانست به یکی از پرفروش‌ترین فیلم‌های سال 1403 تبدیل شود و نام خود را در تاریخ سینمای ایران ثبت کند.
بازیگران: پارسا پیروزفر در نقش «مولانا»، شهاب حسینی در نقش «شمس»، ابراهیم چلیک‌کول در نقش «اسکندر»، حسام منظور در نقش «حسام‌الدین چلبی»، بنسو سورال در نقش «مریم»، بوران کوزوم در نقش «علاءالدین»، هانده ارچل در نقش «کیمیا خاتون»، بوراک توزکوپاران در نقش «سلطان ولد»، سلما ارگچ در نقش «کِرّا خاتون» و خالد ارگنچ در نقش «بهاءالدین ولد».
*کارشناس کارگردانی سینما