اکشن؛ ژانری ازنفس‌افتاده در سینمای ایران
اکشن، یکی از پرطرفدارترین گونه‌های سینمایی در سراسر جهان به‌شمار می‌رود؛ جریانی که در سینمای سه‌دهه‌اخیر ایران نمود چندانی نداشته و آثاری که در‌این‌مدت ساخته شده‌اند، با فاصله‌گیری از آغاز نسبتاً درخشان این‌روند نتوانستند به‌شکلی جریان‌ساز توجه مخاطب را جلب کنند. این‌روزها فیلم سینمایی «تاوان» به‌کارگردانی رامین سهراب؛ در سینماهای کشور به‌روی پرده است. این فیلم، پس از مدت‌های زیاد و فاصله‌ای که سینمای ایران از ژانر اکشن گرفته بود، در قدوقامت این گونه سینمایی، قد علم کرده است. این فرصت، بهانه‌ای شد تا در‌این‌مطلب به دورانی از سینمای اکشن بپردازیم.
سینمای اکشن در دنیا از گونه‌های محبوب و پرطرفدار است که مهم‌ترین ویژگی آن، ایجاد هیجان در سطح بسیاربالاست. حال این هیجان هر‌چقدر بتواند در سطحی بالاتر در مخاطب رقم بخورد، فیلم موفق‌تر عمل کرده است. در‌این‌آثار برای ایجاد صحنه‌های هیجان‌انگیز از مبارزه‌ها، جنگ، تعقیب‌و‌گریز، انفجارها و تیراندازی‌ها به‌وفور استفاده می‌شود. فیلم‌های اکشن معمولاً شامل تعاملات فیزیکی فراوان و مشتمل‌بر صحنه‌های اکشن هستند که برای جذابیت بیشتر بر روی دستاوردهای فیزیکی، تکنیک‌های رزمی و استفاده از افکت‌های ویژه تمرکز می‌کنند. در فیلم اکشن، شخصیت اصلی که معمولاً یک قهرمان است، با مشکلات و تهدیدهای مختلف مواجه می‌شود و برای حل مسائل و مقابله با خطرات مختلف، از توانایی‌های خاصی مانند تسلط بر رزم، استفاده از اسلحه‌ها و بهره‌برداری از تکنولوژی‌های پیشرفته و استراتژی‌های هوشمندانه استفاده می‌کند. اکشن و هیجان به تماشاگران این‌امکان را می‌دهد تا از رویدادها و ماجراها لذت ببرند و در جریان صحنه‌های هیجان‌انگیز و مبارزات نفس‌گیر قرار بگیرند. به‌گزارش ایرنا؛ در سینمای قبل‌از‌انقلاب ایران، حرکت جدی اکشن با ساموئل خاچیکیان و فیلم‌های «چهارراه‌حوادث» (۱۳۳۳) و «دلهره» (۱۳۴۱) در زیرژانر اکشن-جنایی آغاز شد و با «قیصر» (۱۳۴۸) مسعود کیمیایی مخاطب خود را پیدا کرد؛ اما ژانر اکشن پس‌از‌انقلاب، با «عقاب‌ها» (۱۳۶۳) ساخته خاچیکیان و با بازی جمشید هاشم‌پور وارد جریان هدفمندتری شد و هاشم‌پور با نام مستعار «جمشید آریا» به‌عنوان ستاره اکشن آن‌روز سینمای ما در شمایل یک قهرمان همه‌فن‌حریف و برنده به مخاطب معرفی شد. مهم‌ترین ویژگی بارز در شخصیت قهرمان فیلم اکشن، تسلط او در مبارزات تن‌به‌تن و رزمی‌ست؛ قهرمانی که در هر دوره زمانی با‌توجه‌به پیشرفت تسلیحات در مبارزات مجهز به به‌روزترین آن‌ها باشد. پس از «عقاب‌ها»، جمشید سینمای ایران در فیلم‌های دیگری همچون «تاراج» (۱۳۶۴) به‌کارگردانی ایرج قادری (با کاراکتری به‌نام «زینال بندری»)، فیلم «تیغ و ابریشم» (۱۳۶۴) به‌کارگردانی مسعود کیمیایی و فیلم «افعی» (۱۳۷۱) به‌کارگردانی محمدرضا اعلامی بازی و در «افعی» موفق شد به‌عنوان قهرمانی که یادآور «رمبوی ایرانی» است، نقش‌آفرینی کند؛ جایگاهی که بعد از او در سینمای ایران «خالی» ماند. هرچند تلاش‌هایی برای معرفی فرامرز قریبیان، حسین یاری و کامبیز دیرباز اتفاق افتاد اما هیچ‌کدام در به‌دست‌آوردن این جایگاه موفق نبودند و هاشم‌پور همان رمبویی ماند که دیگر در ایران متولد نشد. زیرژانرهای اکشن در سینمای ایران در چند شاخه قابل‌بررسی است؛ اکشن جنایی، پلیسی، امنیتی، جنگی، رزمی و ورزشی که با‌توجه‌به روایت و خط پی‌رنگ هر‌کدام می‌توانند با یکدیگر نیز در التقاط باشند؛ یعنی ترکیبی از ژانر جنایی-پلیسی یا رزمی-جنگی و ... سینمای ایران که در دهه ۴۰ و اوایل ۶۰، اکشن‌های خود را در ژانر جنایی و پلیسی داشت، از نیمه دوم دهه ۶۰ به‌سمت اکشن جنگی گرایید و با فیلم‌هایی نظیر «کانی مانگا» (۱۳۶۶) به‌کارگردانی سیف‌الله داد، «جنگ نفت‌کش‌ها» (۱۳۷۲) به‌کارگردانی مجید بزرگ‌نیا، «منطقه ممنوعه» (۱۳۷۳) به‌کارگردانی رضا جعفری، «حمله به اچ۳» (۱۳۷۳) به‌کارگردانی همایون اسعدیان، در دهه ۷۰ اوج سینمای اکشن در ژانر جنگی را نشان دادند. هرچند در همین دهه شاهد چند اثر مهم اکشن در ژانر پلیسی و ورزشی بودیم: «ترن» (۱۳۶۶) به‌کارگردانی امیر قویدل، «سرعت» (۱۳۷۵) به‌کارگردانی محمدحسین لطیفی و «یاس‌های وحشی» (۱۳۷۶) به‌کارگردانی محسن محسنی‌نسب که ترکیبی از ژانر ورزشی، رزمی و دفاع مقدس بود. در دهه‌های ۸۰ و ۹۰، سینمای اکشن ایران در زیرژانرهای متفاوتی به‌صورت متنوع‌تر فعالیتش را ادامه داد؛ «دوئل» (۱۳۸۲) به‌کارگردانی احمدرضا درویش، «نگار» (۱۳۹۵) به‌کارگردانی رامبد جوان، «روز صفر» (۱۳۹۸) به‌کارگردانی سعید ملکان و «تک‌تیرانداز» (۱۳۹۹) به‌کارگردانی علی غفاری از مهم‌ترین سینمایی‌های اکشن در‌این‌دوره هستند. زنجیره آثار تولیدی سینمای اکشن ایران و نظر منتقدان و کارشناسان در زمان اکران هر‌یک‌از‌آن‌ها در‌طول دوره‌های وقت نمایش فیلم، گویای این‌نکته است که مؤلفه‌های واقعی فیلم اکشن رفته‌رفته کمرنگ‌تر شده و چنانچه بخواهیم سینمای اکشن ایران را در قیاس با سینمای جهان با فیلم‌هایی نظیرِ «شوالیه تاریکی» اثر کریستوفر نولان و سه‌گانه «ماتریکس» یا «جان‌ویک» قرار دهیم، تفاوت فاحش آن را درک خواهیم کرد. سینمایی که از ابتدای روند شکل‌گیری موفق‌تر عمل کرد اما کم‌کم به التقاط ژانرها انجامید تا‌جایی‌که در سینمای سال‌های اخیر شاهد فیلم‌هایی حول محور تعقیب‌و‌گریز، جاسوسی و جنگی هستیم که تنها در ژانر اکشن نمی‌گنجند. از‌سویی بیشترین آثار اکشن در سال‌های اخیر در حوزه دفاع مقدس بوده است؛ فیلم‌هایی که منحصراً در ژانر دفاع مقدس قابل‌بررسی هستند اما برای جذابیت بیشتر، از صحنه‌های جنگی، مبارزه و زدوخورد نیز استفاده می‌کنند. باتوجه‌به‌اینکه فیلم‌سازی در ژانر اکشن به توسعه و پیشرفت تجهیزات سینمایی وابسته است، پرهزینه‌بودن تولید اثر در‌این‌ژانر، می‌تواند دلیل عدم‌ساخت آن در سال‌های اخیر باشد. به‌عبارتی، به‌دلیل ریسک بالا، هر کارگردانی مجاب به ساخت در‌این‌ژانر نمی‌شود. اکنون جریان سینمایی اکشن از سال‌های موفق خود در دهه ۷۰ فاصله گرفته و با تغییراتی که در الگوریتم اکشن‌سازی در سینمای جهان اتفاق افتاد، همراه نبوده؛ با‌این‌حال باید دید که اثر سینمایی تاوان که مدعی یک اکشن روز است، آیا در به‌هم‌رسانی مؤلفه‌های اصیل این ژانر موفق عمل می‌کند یا خیر؟! 14 بهمن 1400 علیرضا مرادی طی مطلبی باعنوان «چرا فیلم‌های اکشن ایرانی خنده‌دار می‌شوند؟» نوشت: اکشن، گونه‌ای تخصصی است که علی‌رغم برخورداری از یک درام منطقی، می‌بایست از پارامترهای دیگری همچون طراحی‌‌های رزمی و شکل اجرای خاص این ژانر برخوردار باشد. انطباق این سه ضلع است که سبب مقبولیت و موفقیت یک فیلم اکشن می‌شود. آنچه تاکنون تحت‌عنوان اکشن در سینمای ایران دیده شده، همواره یکی از اضلاع این مثلث را به‌خود ندیده. عمده آثاری از‌این‌دست، تجربی ساخته شدند و نتوانستند به آثار ماندگاری در تاریخ سینمای ایران تبدیل شوند. سیاست تنوع ژانر در سینمای ایران، طی چند‌سال‌اخیر با جدیت بیشتری از‌سوی مدیران سینمایی دنبال می‌شود؛ سیاستی که البته به نتایج خوبی در ژانر وحشت رسیده است اما نمی‌توان پذیرفت که گونه اکشن به‌عنوان یکی از پرطرفدارترین و محبوب‌ترین ژانرهای سینمایی جهان، همچنان تولیداتی اندک و بسیار‌ضعیف در اندازه‌های تولیدات دهه ۷۰ دارد و هیچ پیشرفت سخت‌افزاری و نرم‌‌افزاری در‌این‌حوزه رقم نخورده است. د‌رشرایطی‌که سینمای کنونی ایران به سطح نسبتاً مقبولی از تولیدات ژانرهای مختلف رسیده این‌طور احساس می‌شود که پرداخت به گونه اکشن به‌عنوان کم‌تعدادترین تولیدات سالیانه کشور که بحران‌های عظیمی در شکل ساختار متوجه آن است، اولویت اصلی حمایت در سینمای کشور باشد تا به‌واسطه فقر مطلق این‌حوزه، راندمان داشته‌های سینمایی ما، با یک سقوط آزاد فاحش مواجه نشود. باید تعارف را کنار گذاشت؛ وضع اکشن ایرانی، اورژانسی‌تر از تمام ژانرهای کشور است. جمشید هاشم‌پور درگفت‌وگویی‌با سارا بقایی (ایرنا؛ 2 خرداد 1401) در‌پاسخ‌به‌اینکه چرا تولید فیلم‌های اکشن در‌مقایسه‌با دو‌دهه‌پیش متوقف شده است؟ گفت: «دلیل این‌موضوع را در سیاست‌های مجموعه وزارت فرهنگ‌و‌ارشاد می‌دانم که انگار خیلی موافق با کارهای اکشن نیست. در زمان جنگ این‌شکل کارها باید ساخته می‌شد اما بعد از پایان جنگ مردم نیاز به یک آرامشی دارند و تلاش شده که بیشتر به این جنبه آرامش پرداخته شود و کارهایی تولید شود که روحیه‌بخش باشد؛ البته تمامی آثار ساخته‌شده هم این‌گونه نبوده است. در شرایط کنونی عوامل اکشن‌ساز روی دور نیستند چرا‌که این فیلم‌ها نیاز به تولیدگران خاصی دارند؛ آثار اکشن کارهای سنگینی هستند که بودجه‌های زیادی را می‌طلبد. عوامل تولید در کارهای اکشن بسیار‌مهم هستند اما این‌عوامل در دوران ما یا دیگر بازنشسته شده‌اند و نیستند یا دیگر علاقهای به ساخت آن‌جنس از فیلم‌ها ندارند؛ ضمن‌اینکه همان‌طورکه بیان شد خود وزارت ارشاد نیز ترغیب و تشویقی بر ساخت این فیلم‌ها ندارد. البته گه‌گاه فیلم‌های جنگی ساخته می‌شود و اینکه تا‌چه‌حد موفق می‌شوند را نمی‌دانم».