توصیه‌های دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران درباره پوکی استخوان و راهکارهای مقابله با آن
عباسعلی کوشکی
کلمه استخوان محکم‌بودن را به‌یاد می‌آورد. ماده اصلی که سختی و شکل استخوان را به‌وجود می‌آورد، کلسیم است. ذخیره‌شدن کلسیم در استخوان قبل‌ازتولد آغاز می‌شود و تا سن ۳۰سالگی ادامه می‌یابد. در ۳۰سالگی استخوان‌های یک فرد سالم به بیشترین سختی خود می‌رسد. اگر فعالیت بدنی وجود نداشته باشد یا غذای حاوی کلسیم کم مصرف شود، به‌تدریج تراکم استخوان‌ها کم شده و استخوان‌ها شکننده می‌شوند. به‌این‌حالت «پوکی استخوان» می‌گویند. «پوکی استخوان» یک تهدید جدی‌ست و پیشگیری و تشخیص زودرس اولین‌قدم مبارزه با آن است. درجهت ارتقاء سواد سلامت مردم و پیشگیری از بروز «پوکی استخوان»، دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران از سال گذشته پویش «ویتامین دی اول ماه» را راه‌اندازی کرده و براساس این پویش؛ از شهروندان می‌خواهند تا در اولین‌روز هرماه، یک‌عدد قرص ویتامین دی ۵۰۰۰۰واحد میل کنند. در گزارشی که می‌خوانید روابط‌عمومی دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران جهت اطلاع‌رسانی و ارتقاء سطح آگاهی مردم دیار همیشه‌سبز مازندران نسبت به‌میزان سلامتی خود و حفظ این گوهر ارزشمند، آنچه را باید درباره چگونگی مراقبت از خود درباره بیماری خاموش «پوکی استخوان» بدانیم، موردبررسی قرار داده است.
بیماری خطرناک قرن
استئوپروز از بیماری‌های خطرناک قرن محسوب می‌شود که درصورت پیشرفت آن عوارض نامطلوبی چون شکستن استخوان‌ها، زمین‌گیرشدن فرد و درنهایت در مراحل بسیارپیشرفته حتی مرگ بیمار مبتلا را هم درپی خواهد داشت. شدت گسترش و پیامدهای نامطلوب بیماری به‌حدی‌ست که روز 20 اکتبر را به‌عنوان «روز جهانی پوکی استخوان» نام‌گذاری کرده‌اند. کارشناسان اتخاذ سبک زندگی ناسالم مانند بی‌تحرکی و کم‌تحرکی، دریافت ناکافی کلسیم و ویتامینD ، مصرف دخانیات و مشروبات الکلی را از علل مهم بروز پوکی استخوان در انسان به‌عنوان ارمغان ناخوشایند زندگی پرهیاهو و پیچیده ماشینی در دنیای امروز ذکر می‌کنند.
پوکی استخوان؛ بیماری شایع اما پنهان در مازندران
پوکی استخوان که از بیماری‌های نوپدید و پیامد زندگی ماشینی هزاره سوم است، سازمان بهداشت جهانی را برآن‌داشته تا درباره گسترش روزافزون این بیماری و تبدیل آن به یک معضل بزرگ برای جوامع هشدار دهد. پوکی استخوان یا در اصطلاح پزشکی «استئوپروز» از زمان شروع کاهش تراکم استخوان‌ها در بدن فرد مبتلا تا بروز اولین نشانه‌ها و علائم آن روندی تدریجی دارد و این، در کنار عوارض و هزینه‌های سنگینی که به مبتلایان، خانواده آنان و به‌طورکلی ارگان‌های بهداشتی و درمانی جوامع تحمیل می‌کند سبب شده که از آن به‌عنوان «بیماری خاموش قرن» یاد شود.
اقدامات دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران در پیشگیری از بروز پوکی استخوان
پوکی استخوان یکی از مشکلات بهداشتی شایع و نگران‌کننده است که به کاهش تراکم استخوان و افزایش خطر شکستگی‌ها منجر می‌شود. این بیماری به‌ویژه در سنین بالاتر و میان زنان پس از یائسگی رایج‌تر است. باتوجه‌به پیامدهای جدی پوکی استخوان، مانند ناتوانی‌های طولانی‌مدت و کاهش کیفیت زندگی، اهمیت پیشگیری از این بیماری به‌شدت افزایش یافته است. در سراسر جهان، از هر سه زن، یک‌نفر و از هر پنج مرد ۵۰ساله و بالاتر، یک‌نفر دچار شکستگی ناشی از پوکی استخوان می‌شود. دکتر رضا صفری عربی؛ معاون بهداشتی دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران اعلام داشت هرساله به‌مناسبت روز جهانی پوکی استخوان کمپین آگاهی‌رسانی به عموم مردم توسط دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران همگام با کل کشور برگزار می‌شود. هدف این پویش ارتقای آگاهی مردم درزمینه پیشگیری از پوکی استخوان و عوامل خطر مرتبط‌باآن و مراجعه به‌موقع به مراکز درمانی و اتخاذ سبک زندگی سالم است. دکتر صفری عربی باتأکیدبراینکه با «اصلاح سبک زندگی» پیشگیری از بروز پوکی استخوان امکان‌پذیر است یا درصورت ابتلا، می‌توان عوارض آن ازجمله شکستگی را کنترل کرد، افزود: تغییر شیوه زندگی می‌تواند یکپارچگی و تعادل اسکلتی عضلانی را بهبود بخشد. وی گفت: درجهت ارتقاء سواد سلامت مردم و پیشگیری از بروز پوکی استخوان، دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران از سال گذشته پویش «ویتامین دی اول ماه» را راه‌اندازی کرده و برپایه این پویش؛ از شهروندان می‌خواهند در اولین‌روز هرماه یک‌عدد قرص ویتامین دی ۵۰۰۰۰واحد میل کنند. معاون بهداشتی دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران همچنین از راه‌اندازی درمانگاه استئوپاد مرکز تحقیقات ارتوپدی دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران مستقر در بیمارستان امام‌خمینی (در ساری) درراستای تشخیص پوکی استخوان، درمان و آموزش بیماران به‌عنوان یکی از اقدامات مهم این دانشگاه دراین‌زمینه خبر داد.
روش‌های درمان پوکی استخوان
دکتر صفری عربی باتأکیدبراینکه دقیق‌ترین و اصلی‌ترین روش تشخیص پوکی استخوان، سنجش تراکم معدنی استخوان‌هاست، یادآور شد: درمان زودهنگام پوکی استخوان بسیارمهم است. هرچه بیمار برنامه درمانی را زودتر شروع کند نتایج بهتری به‌دست خواهد آمد. در درمان پوکی استخوان بر کاهش سرعت یا توقف ازدست‌رفتن مواد معدنی، افزایش تراکم استخوان، پیشگیری از شکستگی استخوان‌ها و کنترل درد ناشی از بیماری تمرکز می‌شود. درمان‌های پوکی استخوان (استئوپروز) به دو دسته غیردارویی شامل، دریافت کافی کلسیم و ویتامین D در رژیم غذایی، ورزش و تغییر سبک زندگی، ترک سیگار، عدم‌مصرف الکل و درمان‌های دارویی شامل، دریافت مکمل‌های کلسیم و ویتامینD ، بیسفوسفونات‌ها، کلسی تونین، تری پاراتاید، درمان‌های جایگزین هورمونی، رالوکسیفن و سایر داروهاست.
ارائه خدمات به مبتلایان در درمانگاه استئوپاد دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران
درمانگاه استئوپاد مرکز تحقیقات ارتوپدی مستقر در بیمارستان امام‌خمینی ساری به‌عنوان سومین مرکز یکپارچه ارائه خدمات پیشگیری از شکستگی ثانویه (FLS) در کشور، در نقشه جهانی پوکی استخوان بنیاد بین‌المللی استئوپروز (IOF) با نشان نقره ثبت و قابل‌رؤیت شد. دکتر مسعود شایسته‌آذر؛ متخصص ارتوپدی و عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی استان مازندران و مسئول درمانگاه استئوپاد بیمارستان امام‌خمینی دراین‌باره گفت: در تمام جوامع دنیا وقتی سن متوسط جامعه بالا می‌رود پوکی استخوان بیشتر در خانم‌های بالای ۵۰ تا ۶۰سال و به‌ندرت در آقایان رخ می‌دهد. درمانگاه استئوپاد مرکز تحقیقات ارتوپدی مستقر در بیمارستان امام‌خمینی ساری وابسته به دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران از آذرماه سال ۱۴۰۱ شروع به ارائه خدمات گسترده درزمینه تشخیص پوکی استخوان و آغاز درمان و نیز آموزش بیمارانی که با شکستگی ناشی از پوکی استخوان به این مرکز درمانی مراجعه کردند، انجام داده است. به‌گفته وی؛ هدفِ راه‌اندازی این مرکز شناسایی عارضه پوکی استخوان، آگاه‌سازی جامعه نسبت به این بیماری قبل از مستولی‌شدن آن و درمان بیماری و همچنین ارائه خدمات به بیماران مبتلا به پوکی استخوان و در کنار درمان شکستگی اعمال اقدامات برای جلوگیری از شکستگی مجدد است. بانوان بالای ۶۰سال، افراد مصرف‌کننده طولانی‌مدت کورتون؛ و افرادی‌که با ضربات کم‌انرژی دچار شکستگی شده‌اند، می‌توانند بامراجعه‌به درمانگاه استئوپاد مرکز آموزشی درمانی امام‌خمینی(ره) ساری از مرکز تخصصی بررسی و درمان پوکی استخوان استان مازندران با تعرفه دولتی خدمات دریافت کنند. عضو هیئت‌علمی دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران گفت: پس از اخذ عکس تراکم استخوان باتوجه‌به جواب عکس‌ها، دارودرمانی انجام و روند درمان دوساله پیگیری می‌شود.
راهکارهای کاهش پوکی استخوان در دوران سالمندی
معاون بهداشتی دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران گفت: آمارهای دقیقی از مبتلایان به پوکی استخوان در استان وجود ندارد. شیوع پوکی استخوان در زنان چهاربرابر مردان است و زنان بالای ۶۰سال بیشترین مبتلایان به این بیماری را تشکیل می‌دهند. پوکی استخوان براثر تخریب بافت استخوانی ایجاد می‌شود. توده استخوانی هر فرد در سن ۳۰ تا ۳۵سالگی به بیشترین حد خود می‌رسد و پس از این سن، کم‌شدن توده استخوان به‌صورت یک روند طبیعی آغاز می‌شود. دکتر صفری عربی، بابیان‌اینکه شیوع دقیق پوکی استخوان در ایران مشخص نیست، گفت: افزایش جمعیت سالمندان، تغییر الگوی زندگی و شهرنشینی در شیوع پوکی استخوان در بسیاری از کشورهای جهان تأثیر بسزایی داشته است. وی بابیان‌اینکه شیوع اختلال کاهش توده استخوانی در سالمندان؛ به‌ویژه زنان بعد از سنین یائسگی بسیاربالاست، تأکید کرد: کاهش تراکم و قدرت استخوان در مردان آهسته‌تر از زنان اتفاق می‌افتد اما در ۶۵ تا ۷۰سالگی، زنان و مردان با یک‌سرعت استخوان‌های خود را از دست می‌دهند. معاون بهداشت‌ودرمان دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران، تشخیص به‌موقع پوکی استخوان را بسیارمهم برشمرد و گفت: انجام معاینه بالینی و گرفتن شرح‌حال و بررسی عوامل خطر ابتلا به پوکی استخوان در تمامی خانم‌های بالای ۵0سال و مردان بالای ۷۰سال توصیه می‌شود.
ارتباط مصرف دخانیات و موادمخدر با پوکی استخوان
به‌گفته معاون بهداشتی دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران؛ تحقیقاتی که دراین‌خصوص انجام شده نشان می‌دهد: مصرف دخانیات و همین‌طور الکل می‌تواند در کاهش تراکم استخوان مؤثر باشد؛ بنابراین ما به کسانی‌که به‌هردلیلی عادت به مصرف این مواد دارند توصیه می‌کنیم که آن‌ها را کنار بگذارند. تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف زیاد سیگار می‌تواند سرعت استخوان‌سازی را کاهش دهد؛ و نیز مصرف الکل و موادمخدر می‌تواند استخوان‌ها را ضعیف می‌کند.
برای پیشگیری از پوکی استخوان یا جلوگیری از پیشرفت آن چه باید کرد؟
منظم ورزش کنید. ورزش یکی از عوامل مهم برای قرارگرفتن کلسیم در داخل استخوان و محکم‌شدن استخوان‌هاست. پیاده‌روی ورزش مناسبی‌ست اما چنانچه به پوکی استخوان مبتلا هستید قبل از آغاز هرگونه تمرین ورزشی با پزشک خود مشورت کنید. هرروز موادغذایی حاوی کلسیم، لبنیات پاستوریزه کم‌چربی مصرف کنید. گروه لبنیات شیر ماست پنیر و کشک کم‌نمک از منابع خوب می‌باشند. شیر منبع خوبی برای کلسیم است اما اضافه‌کردن چای، پودر نسکافه، پودر کاکائو و قهوه به شیر موجب کاهش کلسیم شیر می‌شود. شربت‌های کاهش‌دهنده اسید معده موجب کاهش جذب کلسیم غذا می‌گردند؛ بنابراین از مصرف خودسرانه و غیرضروری آن‌ها خودداری و فقط با تجویز پزشک مصرف کنید. اسیدفسفریک نوشابه‌های گازدار مانع جذب کلسیم غذا می‌شوند. پس تاحدامکان از مصرف نوشابه‌های گازدار اجتناب نمایید. ویتامین «د» با افزایش جذب کلسیم از پوکی استخوان جلوگیری می‌کند. درصورت وجود پوکی استخوان علاوه‌بر توصیه‌های فوق نیاز به دارودرمانی به‌همراه مصرف کلسیم و ویتامین «د» دارید. یکی از عوارض بسیارمهم پوکی استخوان شکستگی‌ست. شیر و لبنیات، ماست کشک و پنیر، انواع کلم برگه‌ای تربچه جعفری، بادام، فندق، کنجد و پرتقال از منابع خوب کلسیم هستند.
نه به مصرف زیاد غذای فوری و خوراکی‌های ممنوعه!
به‌گفته معاون بهداشتی دانشگاه علوم‌پزشکی مازندران؛ تحقیقات نشان می‌دهد که مصرف زیاد شکر و چربی‌های اشباع‌شده بر تراکم استخوان اثر منفی دارد ازاین‌رو مصرف زیاد غذای فوری که سرشار از قند و چربی‌ست می‌تواند در جذب کلسیم اخلال ایجاد کند. هرچه جذب کلسیم کمتر باشد می‌تواند پوکی استخوان به‌وجود آورد یا آن‌را تشدید کند؛ مثلاً باآنکه چای و قهوه نوشیدنی‌های خوب و مفیدی هستند اما مصرف افراطی آن‌ها (بیش از چهار فنجان در روز) می‌تواند در جذب کلسیم غذا یا دارو مشکل ایجاد کند. لذا مصرف زیاد کافئین هم می‌تواند به‌میزان کمی در کاهش تراکم استخوان مؤثر باشد. ازاین‌رو می‌گوییم وقتی شیر می‌خورید بلافاصله پشت‌سر آن چای صرف نکنید؛ چون جذب کلسیم را کمتر می‌کند؛ اما مصرف معمول چای و قهوه مشکلی ازجهت تراکم استخوان ایجاد نمی‌کند. وی به خوراکی‌های ممنوعه برای جلوگیری از ابتلا به پوکی استخوان اشاره کرد و گفت: مصرف کمتر انواع نوشابه، حذف روغن جامد، مصرف به‌اندازه نمک (روزانه دو تا سه‌گرم)، مصرف‌نکردن روزانه بیش از یک‌وعده غذای چرب و سرخ‌شده مانند سوسیس، سس، کیک و شکلات، مصرف متعادل شیرینی‌ها، زیاده‌روی‌نکردن در مصرف چای و قهوه و پرهیز از مصرف الکل از جمله توصیه‌های غذایی برای پیشگیری از ابتلا به پوکی استخوان است.