ارز چندنرخی چطور رانت ایجاد می‌کند؟
«چندنرخی‌بودن ارز» با ایجاد مزیت‌های ناپایدار در قیمت‌های نسبی نهاده‌های تولید وارداتی و رابطه مبادله تجاری بهره‌مند از نرخ‌های ارز ترجیحی، موجب تضعیف قدرت رقابت نهاده‌ها و تولیدات داخلی، وخامت تراز تجاری و نیز انقباض نسبی اجزای خالص صادرات غیرنفتی می‌شود. منابع ارزی ترجیحی نوعی یارانه برای واردات کالاها و خدمات تلقی شده که با هدف کاهش رشد هزینه‌های مصرفی خانوار و همچنین تولیدکنندگان تخصیص می‌یابد اما همین یارانه مستقیم و غیرمستقیم زمینه اخلال در ساز‌و‌کارهای قیمتی و تخصیص بهینه عوامل تولید و منابع مالی در بازارهای عوامل و پول می‌شود. درواقع دولت ازطریق تخصیص منابع ارزی یارانه‌ای، عملاً مزیت‌های قیمتی برای کالاهای مصرفی و نهاده‌های واسطه‌ای و سرمایه‌ای وارداتی بهره‌مند از نرخ‌های ترجیحی ایجاد کرده که اولین پیامد آن، افزایش شدت واردات و مصرف آن‌ها در سبد مصرفی خانوار و فرایند تولید بخش‌های مختلف اقتصادی؛ ازجمله صنایع دارویی، موادغذایی، دام و طیور، انرژی و حمل‌ونقل است. قیمت‌های نسبی ارزان‌تر کالاها و خدمات یارانه‌ای-وارداتی موجب جایگزینی آن‌ها به‌جای کالاها و خدمات داخلی و همچنین رشد مصرف آن‌ها در سطوح پایین‌تر مطلوبیت نهایی خانوار و ارزش تولید نهایی بنگاه‌های تولیدی در اقتصاد کشور می‌شود و در رشد نسبی واردات نسبت به صادرات و نیز تضعیف تراز تجاری انعکاس می‌یابد. سیاست حمایتی ضدتورمی در میان‌مدت موجب کاهش قدرت رقابت تولیدات داخلی و متعاقباً تضعیف رشد اقتصادی و تراز تجاری غیرنفتی اقتصاد کشور شده است. کالاهای ثبت‌سفارش‌شده با نرخ‌های ارز ترجیحی لزوماً منطبق با نرخ‌های یارانه‌ای مورد قیمت‌گذاری و عرضه قرار نگرفته و بعضاً بدون تغییر یا پس از پردازش ساده، مورد صادرات مجدد مثل شکر، روغن خوراکی، دارو، گندم و آرد قرار می‌گیرند. بسیاری از واردکنندگان کالاها و خدمات وارداتی، به‌منظور بهره‌مندی از منابع ارزی یارانه‌ای و همچنین حقوق و عوارض ترجیحی، در سنوات گذشته اقدام به جعل کدهای کالایی و یا اظهارنامه‌های گمرکی کردند. این فرایند به‌ترتیب موجب افزایش مازاد تقاضا برای بهره‌مندی از ارز ترجیحی، بالاتر از ظرفیت عرضه دولت، رشد مازاد تقاضای کل، افزایش مستمر شکاف میان نرخ‌های برابری غیررسمی و رسمی و تداوم ناپایداری بازار ارز شده است. شکل‌گیری پایدار مازاد تقاضا در بازار ارز ترجیحی موجب رشد تقاضای احتیاطی ارز برای واردات کالاها و خدمات موردحمایت و نیز افزایش تقاضای سوداگرانه در بازار مذکور شده که عملاً با رشد مضاعف متوسط نرخ‌های برابری ارز همراه بوده. افزایش مستمر نرخ مؤثر اسمی ارز در شرایط چندنرخی‌بودن ارز همچنین موجب کاهش عرضه منابع صادرات غیرنفتی با هدف حفظ قدرت خرید منابع درآمدی صادراتی و پس‌انداز نهادی شده که مستقیماً زمینه افزایش تعداد و شدت تکانه‌های وارده در بازار را فراهم می‌سازد. کاهش فاصله زمانی تکانه‌های وارده بر نرخ‌های برابری ارز در سازوکاری مارپیچ نه‌تنها موجب رشد بیشتر تقاضا نسبت به عرضه حتی در شرایط اعمال پیمان ارزی صادراتی می‌شود؛ بلکه به‌علت پایداری فرایند تخصیص ارز ترجیحی حساسیت نیروهای عرضه‌وتقاضای بازار را نیز طی زمان مقابل نرخ‌های آتی موردانتظار کاهش خواهد داد؛ طوری‌که کشش نیروهای عرضه‌وتقاضای بازار تضعیف و درمقابل اندازه تکانه‌های وارده بر نرخ‌های برابری، اختلالات بازار و همچنین ناپایداری تراز پرداخت‌های ارزی تقویت‌شده است. کاهش ادواری ارزش پول ملی متأثر از رشد پیوسته مازاد تقاضا عملاً موجب افزایش نااطمینانی در بازار ارز، رشد مضاعف تقاضای معاملاتی ترجیحی و نیز افزایش تقاضاهای احتیاطی و سوداگرانه اسعار غیرترجیحی به‌علت رشد نااطمینانی ناشی از افزایش شکاف میان نرخ‌های ارز ترجیحی و غیرترجیحی در اقتصاد ایران شده است.
رحمت‌الله خدادادی/ ایرنا