نگاهی به وضعیت صادرات زعفران
تاراج میراث سرخ ایران در بازارهای بین‌المللی
زعفران یا «طلای سرخ»، از ادویه‌های گران‌قیمت جهان است که بیشتر منابع، خاستگاه آن‌را ایران می‌دانند. این ادویه خوشبو، خوش‌رنگ و درمانگر که در صنایع غذایی، دارویی، بهداشتی و آرایشی استفاده می‌شود، دارای قدمتی طولانی در تاریخ است. محققان تاریخچه زعفران را در دامنه‌های زاگرس ایران و از دوران هخامنشی کشف کرده‌اند. برخی از افسانه‌های هندوستان زعفران را ادویه‌ای هندی می‌داند که ارمغان بهشتی حضرت آدم بوده که در هند فرود آمده است. جدا از افسانه‌ها؛ رویشگاه اصلی زعفران، دامنه‌های زاگرس در ایران به‌ویژه الوند است. قدیمی‌ترین اسناد درباره زعفران ازطریق دیوارنگارههای یک ستون حکاکی‌شده در دوران هخامنشیان بوده که روی این ستون نام چند ادویه ازجمله زعفران دیده شده است. همچنین در ایران باستان از زعفران به‌عنوان رنگی طبیعی و پایدار در هنرهای اصیل ایرانی همچون تذهیب، تحریر، تزئین نسخ خطی، ترسیع، تشعیر و قالی‌بافی استفاده می‌شده است. در کتب خطی و در خوشنویسی‌های مختلف اساتید بزرگ از زعفران به‌عنوان مرکبی ارزشمند و بادوام استفاده می‌کردند؛ در نوشتن ادعیه مورد‌اعتقاد مردم بر پارچه‌پوست‌های مختلف نیز به‌کار رفته. به‌گزارش فاطمه امیراحمدی (مهر)؛ در عصر حاضر در کنار کاربردهای غذایی، دارویی، بهداشتی و آرایشی از زعفران در نقاشی، مجسمه‌سازی نیز استفاده می‌شود.
برخی محققان تأکید دارند خاستگاه زعفران جهان، ایالت ماد ایران است و بعضی محدوده بیشتری را مبدأ این ادویه لوکس می‌دانند که شامل ایران، آسیای صغیر، ترکیه و یونان می‌شود. گونه وحشی آن با نام گویشی «جو قاسم» که در منابع لغت فارسی به‌نام «کرکمیسه» یاد شده، شباهت‌هایی تمام با گیاه زعفران معمولی دارد. زعفران واژه‌ای عربی‌ست و نام علمی آن کروکوس ساتیوس بوده و از خانواده زنبقیان محسوب می‌شود. در بعضی منابع عنوان شده کلمه کروکوس از کریکوس گرفته شده و این واژه برای منطقه‌ای در نواحی سیلیسا در نواحی شرقی مدیترانه است. تاریخچه زعفران در منابع پهلوی به پارسی «کرکم» شناخته شده است. همچنین استفاده بیش‌ازحد زعفران برای بانوان باردار باعث سقط‌جنین شده و ازاین‌رو ایرانی‌ها خصوصاً نواحی شرق کشور (که درآن‌زمان، نواحی افغانستان و تربت‌جام و خواف را شامل می‌شد) زعفران را با نام زه‌پران و زاپران می‌شناختند زیرا این دو واژه به‌معنای سقط‌جنین است. در همان‌مناطق، کلمه سافران نیز استفاده می‌شده که می‌توان گفت به‌تدریج واژه زاپران به سافران تبدیل شده است. درنتیجه کلمه انگلیسی زعفران که سافران (Saffron) باشد از یک کلمه فارسی منشعب شده است. صادرات طلای سرخ ازسوی ایرانیان باستان به مناطق مختلفی از جهان همچون چین، روم، یونان و کشورهای عربی بوده و سبب شد تا جهانیان با این گیاه آشنا شوند؛ نیز ایرانیان در سده اول تا چهارم هجری قمری، طریقه کاشت زعفران را به مسلمانان محدوده مدیترانه آموزش دادند. ازسویی، ایرانیانی که در دوره‌ای با حکم معاویه به حوالی شام تبعید شدند در همان محدوده کشت زعفران را برای نخستین‌بار در جهان آغاز کردند. به‌مرور، این زراعت به اندلس، سیسیل و شمال آفریقا گسترش یافت. در زمان هخامنشیان تولیدات زعفران آمار بالا داشت و در دربار پادشاهی، مصرف زعفران، روزانه به یک‌کیلوگرم رسید. اول از این ادویه خوشبو برای معطرکردن محوطه کاخ‌ها یا مجالس جشن و شادی استفاده می‌شده است. در دیوارنگارههای باستانی، جلوی داریوش، در تخت‌جمشید دو بخوردان کنده‌کاری شده که به‌منظور معطرکردن هوا با زعفران بوده. استفاده از زعفران در آشپزی برای طعم‌دادن و خوش‌رنگ‌کردن غذا و تزئین و زیباسازی خوراکی‌ها نظیرِ شیرینی‌ها، نان‌ها، کلوچه‌ها و ... از دیگر موارد مصرف این ادویه بوده است. این‌روند مصرف زعفران تا عصر قاجاریه نیز ادامه داشت و آن‌ها هم همانند هخامنشیان علاوه‌بر استفاده‌های خوراکی، مصارف غیرخوراکی نیز داشتند. مصرف‌های خوراکی قاجاری‌ها از زعفران عبارت‌اند از شربت زعفران، شله‌زرد، مسقطی‌ها، بستنی، انواع آش‌ها، حلوا و ...؛ خوب است دراینجا این‌نکته را هم گوشزد کنیم که در گذشته زعفران مصارف دارویی قابل‌توجهی داشته و اندیشمندان مطرحی همچون ابوعلی سینا، بخارایی، بغدادی و ... از زعفران درجهت ایجاد روغن، ماسک‌هایی برای تقویت زیبایی و مواد آرایشی استفاده می‌کردند. برای‌آنکه به جایگاه و ارزش گیاه زعفران بهتر پی ببریم، می‌توانیم در اشعار مفاخر گذشته خود به بررسی بپردازیم چراکه اشعاری از شاعران بزرگ مثل نظامی، گنجوی و فردوسی دراین‌زمینه وجود دارد؛ مثلاً در خسرو و شیرین، نظامی نوشته: ز خار و خاره خالی کن میانش/ معطر کن به مشک و زعفرانش. مبتنی‌بر گزاره‌های تاریخی، شاه ایران‌زمین، داریوش بدن خود را با روغنی معطر مرطوب می‌کرده که آن روغن، ترکیبی از روغن آفتاب‌گردان بوده است که با شراب خرما و زعفران مخلوط و در پیه شتر خوابانده شده بوده است. همیشه قرار نیست تا منابع ارزشمند سرزمینی با حمله، به تاراج برود گاهی هم بی‌توجهی و مجال دادن به دلالان، این یغما چراغ‌خاموش انجام می‌شود؛ بلایی که سر بازار زعفران ایرانی آمده است. پنجم آبان در تقویم کشور به‌عنوان روز ملی زعفران نام‌گذاری شده. زعفران در کنار خاویار، پسته، فرش و ... ایرانی در جهان شهره است. علی حسینی گازار؛ عضو هیئت‌رئیسه شورای ملی زعفران گفت: ایران تولیدکننده عمده زعفران جهان است به‌طوری‌که ۸۵ تا ۹۰درصد نیاز بازار این‌محصول ازسوی زعفران‌کاران ایرانی تولید و تأمین می‌شود. وی افزود: حدود چهاردهه‌قبل اسپانیا نخستین تولیدکننده بزرگ زعفران در جهان بود و ایران رتبه دوم را داشت؛ هند و یونان به‌ترتیب در جایگاه سوم و چهارم قرار داشتند. به‌تدریج باتوجه‌به کیفیت زعفران ایران و قیمت رقابتی، بازار این‌محصول دراختیار ایران قرار گرفت؛ اما اسپانیا دوباره درتلاش است تأمین عمده بازار را دراختیار بگیرد. در چندسال‌گذشته ایران سعی کرد با قیمت تمام‌شده پایین به سایر جوامع برای کوچک‌کردن سهمش در بازار جهانی اجازه فعالیت ندهد زیرا کشت این‌محصول گران‌بها با وجود قیمت پایین، توجیه اقتصادی ندارد؛ اما افزایش دوباره نرخ جهانی زعفران سبب شده تا رقبای ایران بیشتر شوند؛ به‌طوری‌که اسپانیا مجدداً به‌سوی کشت این ادویه خوش‌رنگ رفته و به‌جز کشورهای دارای پیشینه تولید زعفران مانند ترکیه، ازبکستان، بلغارستان، مجارستان، تاجیکستان، قرقیزستان، آذربایجان، هلند و آفریقا هم به جمع این مدعیان پیوسته‌اند. عضو هیئت‌رئیسه شورای ملی زعفران باتأکیدبراینکه دغدغه کشاورز باید رفع شود، گفت: صنایع تبدیلی باید رشد کند. مشکلات تحریم، چالش جابه‌جایی پول، رفع تعهد ارزی و تفاوت قیمت ارز نیمایی و آزاد که صادرکننده با ارز آزاد تأمین مواداولیه می‌کند اما باید ارز حاصل از صادرات را با نرخ نیمایی تحویل دولت دهد و ... نیز از جمله موانعی‌ست که بازار جهانی محصولات کشاورزی ازجمله زعفران را تهدید می‌کند. لازم‌به‌یادآوری‌ست؛ یکی از گلایه صادرکنندگان بخش کشاورزی این‌است‌که چرا صادرکننده باید به واردکننده یارانه بپردازد زیرا صادرکننده ارز موردنیازش را از بازار آزاد تهیه می‌کند اما در موضوع رفع تعهد ارزی باید ارز حاصل از صادراتش را با قیمت دولتی دراختیار واردکننده قرار دهد. حسینی گازار در بخشی‌دیگر از سخنان خود به موضوع تحریم اشاره کرد و ادامه داد: تحریم و خلأ حضور ایران در بازار سبب شده تا سایر کشورها برای تأمین نیاز و تجارت سراغ کشت این‌محصول گران‌بها بروند. ازاین‌رو، ایران برای پیشگیری از بروز چنین مسئله‌ای باید سه‌دهه‌قبل نسبت به خروج از خام‌فروشی برنامه‌ریزی و برای راه‌اندازی صنایع تبدیلی و تکمیلی سرمایه‌گذاری می‌کرد. یکی از اشکالات بخش کشاورزی ایران، زمین‌ها کوچک و فعالیت خرده‌مالکانی‌ست که روی زمین‌های کوچک‌مقیاس فعالیت دارند. ۷۵درصد زعفران‌کاران ایرانی خرده‌مالک و زیر یک‌هکتار زمین دارند؛ پس استفاده از مکانیزاسیون توجیه اقتصادی ندارد. اگر دستمزد کارگر جداکننده گل از کلاله پارسال مثلاً ۲۰هزارتومان بوده امسال به ۸۰هزارتومان رسیده است. کارشناسان بخش کشاورزی تأکید دارند دولت باید «ایستگاه خدمات مکانیزه» ایجاد کند تا قیمت تمام‌شده حداقل ۳۰درصد کاهش یافته و سهم ایران در بازار جهانی ازسوی جوامع دیگر موردتهدید قرار نگیرد. البته در داخل هم تقریباً حدود ۲۷ استان مبادرت به کشت زعفران کرده‌اند. استان‌هایی که کشت در فضای باز ندارند در فکر کشت این‌محصول در فضای گلخانه‌ای هستند. این‌امر باعث شده تا در داخل نیز شاهد رقابت بین استان‌ها باشیم. همچنین نباید از تغییر اقلیم و کشت سنتی ایران غافل شد. این‌موضوع حجم برداشت از هرهکتار را کاهش داده و اگر در سال‌های قبل به‌طورمیانگین از هرهکتار هشت تا ۱۰کیلوگرم زعفران برداشت می‌شد این‌عدد سال گذشته به حدود ۲.۵کیلوگرم رسید. این‌عدد برای کشاورزان پیشرو بین ۲۵ تا ۳۰کیلوگرم قابل‌پیش‌بینی‌ست. خلأ آموزش ازسوی وزارت جهاد کشاورزی یکی از دلایل این‌معضل، حداقل در کشت زعفران بوده است؛ مثلاً درحالی‌که کشاورز برای ۱.۵هکتار زمین آب دارد اما در ۳.۵هکتار کشت می‌کند و درنهایت از هرهکتار ۲.۵کیلوگرم برداشت می‌کند. اگر این کشت اصولی انجام می‌شد این‌عدد با کاهش سطح زیرکشت و افزایش بهره‌وری به ۱۰کیلوگرم می‌رسید. حسین زینلی؛ مجری طرح گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی بابیان‌اینکه امسال ۱۲۷هزارهکتار از اراضی به کشت زعفران اختصاص یافته است، گفت: پیش‌بینی می‌شود امسال حدود ۳۵۰ تا ۴۰۰تن زعفران در کشور تولید شود. وی افزود: امسال ۱۲۷هزارهکتار از اراضی به کشت زعفران اختصاص یافته و ۲۳ استان، پیاز زعفران کشت می‌کنند. بیش از ۹۳درصد تولید این‌محصول در خراسان بزرگ انجام می‌شود. وی بابیان‌اینکه بیش از ۷۰درصد زعفران کشور در خراسان‌رضوی تولید می‌شود، درباره عملکرد تولید زعفران گفت: در چندسال‌اخیر با اقدامات انجام‌شده و انتقال دانش به مزارع، متوسط عملکرد تولید زعفران از ۳.۵کیلوگرم در هرهکتار به نه‌کیلوگرم در هکتار افزایش یافته است. وی انتقال دانش و دستاوردهای تحقیقاتی به مزارع را از مهم‌ترین اقدامات در حوزه ارتقای کمی‌وکیفی زعفران نام برده و گفت، در سه‌سال‌اخیر مزارع آرمانی زعفران و مزارع آرمانی تولید پیاز زعفران با کمک بخش تحقیقات، ترویج و بخش اجرا طراحی و راه‌اندازی شده است؛ دراین‌مزارع تمام اصول علمی رعایت شده، ضمن‌آنکه نیاز کودی این مزارع تأمین شده است. مجری طرح گیاهان دارویی وزارت جهاد کشاورزی، طراحی و ساخت دستگاه کلاله جداکن از زعفران را از دیگر اقدامات در بخش تحقیقات کشاورزی برشمرد و اظهار کرده که این‌دستگاه می‌تواند ۵۰کیلوگرم گل را در هرساعت از کلاله جدا کند که علاوه‌بر سرعت انجام کار، به کاهش هزینه تولید منجر می‌شود. وی پیش‌بینی می‌کند، اگر هرسال به‌طورمتوسط ۱۰دستگاه کلاله جداکن زعفران وارد مزارع شود، در مدت حدود ۱۰سال‌آینده می‌توانیم این‌مرحله را مکانیزه کنیم. درحال‌حاضر یک‌دستگاه کلاله جداکن زعفران توسط بخش تحقیقات و با همکاری بخش خصوصی ساخته و وارد مزرعه شده. در کشور طبق سخنان سرپرست سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران؛ عرضه این‌محصول پردرآمد به بورس کالا هرکیلوگرم با کف قیمت ۹۰میلیون و ۵۰۰هزارتومان درحال‌انجام است. نرخ جهانی آن نیز براساس خام و فرآوری‌شده بین ۱۱۰۰ تا ۶۰۰۰دلار متغیر است؛ مثلاً نرخ زعفران ارگانیک ۵۰ تا ۷۰درصد از زعفران معمولی بالاتر است. متأسفانه بخش اعظمی از صادرات ایران به‌شکل فله‌ای انجام می‌دهد درحالی‌که اگر این بازار جهانی ایران با سهم ۸۵ تا ۹۰درصدی با برنامه‌ریزی درست مدیریت می‌شد امروز سهم تجارت ما از همین یک محصول خاص کمکی برای رشد اقتصادی بود. امروز یکی از مشکلات مشترک بخش‌های مختلف تولید اعم از کشاورزی، صنعتی و ... (البته معضلی که از نیمه دوم دهه ۹۰کلید خورد) کمبود نیرو کار است. درحالی‌که تولیدکنندگان در چرایی افزایش قیمت محصولات، یکی از دلایل را افزایش دستمزد کارگران عنوان می‌کنند، معتقدند کمبود نیروی کارگر را باید ازطریق مهاجران رسمی و قانونی حل کرد. این‌درحالی‌ست‌که آمار بیکاران کشور ملموس بوده اما دستمزد پایین باعث شده تا افراد در بخش خدمات و حرفه‌هایی مانند تاکسی‌های آنلاین یا پیک فعالیت داشته باشند. دراین‌هفته رئیس انجمن صنایع کنسرو بابیان‌اینکه صنعت غذایی مشکل نیروی کارگر دارد و چرا نباید از نیروهای مهاجر در رونق صنعت غذا استفاده کرد، عنوان کرده بود: چرا ما نباید رسماً از کشورهای دیگر و با صدور کارت مهاجرت برای تأمین منابع انسانی استفاده کنیم. کارگران مهاجر در سال‌های اخیر باعث رشد اقتصادی آلمان و کانادا شده و ما هم می‌توانیم از این‌فرصت استفاده کنیم. به‌اعتقاد وی؛ در برنامه هفتم توسعه رشد هشت‌درصدی اقتصادی پیش‌بینی شده اکنون مهم‌ترین مانع منابع انسانی‌ست. همین معضل در بخش کشاورزی نیز وجود دارد؛ اما پرسش این‌است‌که تولیدکنندگان معتقدند نیروی کار داخل چون حاضر به فعالیت با دستمزد پایین نیست باید با نیروی خارجی جایگزین شوند؟ اما بزرگ‌ترین معضل در برخی از محصولات کشاورزی موضوع قاچاق است. قاچاق زعفران، دام و ... از موضوعات مبتلا به کشور بوده که همچنان قربانی می‌گیرد. صادرات زعفران در شش‌ماهه‌نخست سال ۵۷۱۰۱کیلوگرم (۵۷.۱تن) به‌ارزش ۴۹میلیون و ۴۶۵هزار و ۹۶۰دلار بوده است. این آمار نسبت به شش‌ماهه‌نخست سال گذشته در وزن ۴۱.۵درصد و در ارزش ۵۲.۲درصد کاهش داشته است. نکته مهم اینکه حدود ۴۵درصد صادرات در قالب بسته‌بندی بین یک تا ۳۰گرم انجام شده و حدود ۵۵درصد صادرات هم در بسته‌بندی بالای ۳۰گرم و در قالب فله‌ای بوده. مدیرکل سابق دفتر مطالعه، پایش و توسعه بازار سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران درباره چرایی آن گفت که استان‌های تولیدکننده اصلی این‌محصول هم‌جوار با افغانستان بوده و خروج آن از کشور ازطریق شهروندان ایرانی و افغان که گاهی نسبت قومی و فامیلی دارند راحت‌تر انجام می‌شود. موضوع دوم به مسئله رفع تعهد ارزی برمی‌گردد. تمایل به عدم‌بازگشت ارز، سبب شده فعالان این‌حوزه سمت صادرات غیررسمی کشیده شوند. موضوع سوم به هم‌جواری افغانستان با هند برمی‌گردد که مصرف‌کننده ۵۰ تا ۶۰تن زعفران در سال است. همکاری این دو کشور در بحث تعرفه گمرکی سبب شده تا زعفران ایرانی اگر از کانال افغانستان به هند صادر شود برای این‌کشور با هزینه کمتر همراه است. تعرفه گمرکی صادرات زعفران بین افغانستان و هند صفر است درحالی‌که این‌عدد برای تجار با مبدأ ایران به هند ۳۸درصد است. ایران موضوع تعرفه صادرات محصولات را با چین حل کرده و تعرفه ۳۸درصد را به حدود ۱۷درصد کاهش داده است. وی بابیان‌اینکه افغانستان با صادرات زعفران ایرانی به‌نام خودش بازار هند را بهتر در دست می‌گیرد، ادامه داد: مسئولان باید با رایزنی با مسئولان هند زمینه تعاملات بهتری بین دو کشور را ایجاد کنند تا مانع تجارت غیررسمی طلای سرخ که یکی از ارزآورترین محصولات کشاورزی‌ست، شوند. طبق آمار گمرک این‌محصول در شش‌ماه‌نخست سال به ۵۰ کشور جهان صادر شد. مقصد اول امارات بود با عدد ۱۵۶۱۰کیلوگرم که تقریباً ۲۸درصد صادرات را به‌خود اختصاص داده. دومین مقصد، اسپانیا بوده که متأسفانه حدود ۱۰۰سال است زعفران ایرانی را به‌نام اسپانیا می‌شناسند. ۱۱۰۵۶کیلوگرم زعفران به این‌کشور صادر شد که ۷۶۶۵کیلوگرم آن به‌شکل فله‌ای بوده است. مقصد سوم چین بوده با صادرات ۱۰۴۷۳کیلوگرم که ازاین‌میزان ۸۰۱۴کیلوگرم به‌شکل فله‌ای انجام شده است. افغانستان مقصد چهارم صادرات زعفران ایرانی‌ست که ۶۹۰۸کیلوگرم صادرات رسمی به این همسایه صورت گرفته است. ۳۶۴۱کیلوگرم صادرات در قالب فله‌ای بوده است. قطر با خرید ۲۲۶۳کیلوگرم مقصد پنجم است که ۷۰۱کیلوگرم به‌شکل فله‌ای بوده است. مقصد ششم صادرات زعفران ایران، ایتالیا است با رقم ۲۴۶۰کیلوگرم که بخش زیادی از آن (۱۵۹۹کیلوگرم) به‌شکل فله‌ای بوده است. مقصد هفتم عمان است با صادرات ۱۴۴۳کیلوگرم که ۵۰۰کیلوگرم آن فله‌ای انجام شده. هند، یونان و ایتالیا و اسپانیا تولیدکننده نیز هستند و صادرات ممکن است به‌نام این‌کشورها تمام شود، سایر مقاصد زعفران ایرانی عراق، انگلستان، ترکیه، یونان، نپال، موریس، نیوزلند، اتریش، روسیه، فیلیپین، بلژیک، ژاپن، پاکستان، تایلند، تایوان، آلمان، هلند، مالزی، کویت، کانادا، سوئیس، سوئد، صربستان و ... بوده است. وزارت زراعت افغانستان اعلام کرد، سال قبل این‌کشور ۲۱تن تولید زعفران داشته اما حجم صادراتش ۶۷تن بوده است. امروز کشورهایی مانند ایتالیا اگر کشت زعفران در کشورشان توجیه اقتصادی نداشته باشد با کشت فراسرزمینی در کشوری مانند ازبکستان به‌دنبال افزایش سهم خود از بازار جهانی هستند. به‌نظر می‌رسد گسترش کشت این ادویه پرطرفدار و روند خام‌فروشی و صادرات فله‌ای ایران کم‌کم منجر به‌حاشیه‌راندن شدن ما در بازار بین‌المللی شود. امارات، چین، هند، افغانستان (صادرات رسمی به این‌کشور آمار کمی را به‌خود اختصاص داده است) و اسپانیا بزرگ‌ترین خریداران این‌محصول بومی ایران هستند. البته به‌طورقطع تمام واردات در داخل این‌کشورها مصرف نشده و بخش اعظمی مجدد با بسته‌بندی به‌نام همین کشورها به سایر بازارهای جهانی صادر می‌شود. چین خود سالانه حدود ۱۵۰تن مصرف دارد و این‌عدد در هندوستان ۵۰تن اعلام می‌شود. در ایران با کاهش قدرت خرید مردم مصرف آن بسیارپایین آمده است. دولت و نمایندگان مجلس باید به موضوع کالاهایی که در جهان به‌نام ایران شهره هستند ورود کرده و اجازه ندهند نام ایران از خاویار، فرش، پسته و زعفران ایرانی حذف شود.