شناخت «شخصیت» و مفاهیم آن
منوچهر قاسمی
یکی از مفاهیم اساسی در تحلیل رفتار فردی، شخصیت و نظریه‌های مربوط‌به‌آن است. انگیزه‌ها، تمایلات، عقاید و افکاری که درواقع مهم‌ترین عناصر تشکیل‌دهنده شخصیت انسان به‌شمار می‌روند، تعیین‌کننده حدود انتظارات و توقعات افراد نسبت به یکدیگر هستند. باتوجه‌به‌اینکه هیچ انسانی ازنظر شخصیت مانند دیگری نیست رفتار او نیز نمی‌تواند مشابه شخص دیگری باشد. این پرسش مطرح است که چرا بعضی آرام، کم‌رو، بی‌تحرک، دنباله‌رو، وابسته و گوشه‌گیر یا منزوی هستند و برخی‌دیگر پرخاشگر، فعال، مستقل، قدرت‌طلب، دارای اعتمادبه‌نفس یا به‌طورکلی اجتماعی هستند؟ پاسخ به چنین پرسش‌هایی تااندازه‌ای به نوع، ماهیت و چگونگی حالت فرد بستگی دارد.
1. شخصیت از دیدگاه روانشناسان مفهومی پویاست که در سیستم روانی فرد، تعادل او را نسبت به جامعه و محیط مشخص می‌کند.
2. شخصیت مجموعه‌ای از صفات و ویژگی‌های آدمی‌ست که می‌تواند برای مقایسه او با اشخاص دیگر مورداستفاده قرار گیرد. هر ویژگی انسان شخصیت او را که بر عوامل بسیاری اثر می‌گذارند و از همان عوامل نیز تأثیر می‌پذیرند نشان می‌دهند.
3. برخی شخصیت را ترکیبی از ویژگی‌های فیزیکی و ذهنی‌ست که به فرد هویت می‌بخشد تعریف می‌کنند. این‌قبیل ویژگی‌ها یا خصلت‌ها مانند شکل ظاهری، طرز فکر و احساس آدمی جملگی حاصل تعادل عوامل مؤثر وراثتی و محیطی هستند.
4. بسیاری از روانشناسان اعتقاد دارند که ویژگی‌های شخصیتی انسان تاحدزیادی تحت‌تأثیر عوامل محیطی بوده که شخصیتی از فرد را نشان می‌دهد.
5. خصوصیات شخصیتی افراد ذاتی بوده و دارای منشأ درونی‌ست و ازاین‌طریق است که منجر به بروز رفتارهای خاصی می‌شود.
6. روانشناسان درباره منشأ شخصیت انسان به دو نظریه جداگانه‌ای رسیده‌اند: برخی بر اکتسابی بودن آن تأکید کرده‌اند و برخی نیز وراثت را عامل مؤثر بر خصوصیات شخصیتی دانسته‌اند. ولی امروزه بسیاری از دانشمندان با قبول تأثیر عوامل وراثتی در ساخت و شکل‌دهی شخصیت انسان، به تأثیر عوامل محیطی تأکید بسیاری دارند و معتقدند خصوصیات شخصیتی و رفتاری افراد تحت‌تأثیر وراثت و محیط خانواده و نیز عوامل اجتماعی، فرهنگی و حتی اقتصادی قرار دارد.
7. به‌هرحال تأثیر یادگیری و آموزش در تکوین فکر و شخصیت انسان اجتناب‌ناپذیر است. طبق نظریه روانشناسان یادگیری به‌وسیله مغز صورت می‌گیرد و میزانش از دوران کودکی تا بزرگ‌سالی بر ساختار مغز و شکل آن مؤثر است؛ بنابراین تغییر شکل مغز به‌معنای تغییر شخصیت انسان است. به‌بیانی: درجه و میزان یادگیری بر نوع رفتار و شخصیت انسان مؤثر است.
باتوجه‌به تعاریف ارائه‌شده می‌توان گفت شخصیت مجموعه‌ای از عادات و ویژگی‌های فکری، عاطفی و به‌طورکلی رفتاری منحصربه‌فرد و تقریباً ثابت است که شخص را از دیگران متمایز می‌سازد و تحت‌تأثیر عوامل وراثتی و محیطی تکریم می‌یابد. باوجوداین انسان دارای رفتاری متغیر و غیرقابل‌پیش‌بینی‌ست که بنا به‌اعتقاد فروید؛ بخش اعظم آن ناشی از ناخودآگاه انسان است یعنی رفتار فرد تاحدودی ناشی از عوامل مبهمی‌ست که شناخت و نظارت بر آن‌ها تاکنون امکان‌پذیر نبوده. چنین حالتی محققان را برآن‌داشته مطالعه بر روی شخصیت افراد را ادامه داده تا به نتیجه مطلوب و شناخت کامل آن دست یافته و بتوانند توصیف و شناختی کامل از شخصیت ارائه نمایند.
*استاد دانشگاه و فارغ‌التحصیل رشته علوم تربیتی از دانشگاه لندن