تیغ «پاپ فرانسیس» گوش چه کسی را بُرید؟!
«پاپ فرانسیس» از اوکراین خواست که پرچم سفید را بالا ببرد و تسلیم شود؛ اما در دنیای مسیحیان ارتدکس، تیغ رهبر کاتولیک‌های جهان چقدر برش دارد و آیا از اظهارات مشابه میتوان به این استنباط رسید که غرب به فکر چیدن میز مذاکره با روسیه است؟
«همه جنگ‌هایی که تجربه کرده‌ایم، با یک توافق به‌پایان رسیده‌اند!» این جمله را نه یک مورخ یا حتی دیپلمات؛ بلکه «پاپ فرانسیس» (رهبر کاتولیک‌های جهان) می‌گوید. او که یک‌زمانی با گفتن عبارت «اوکراین شهید!» رضایت خاطر جریان ضدروسی حاکم بر جوامع غربی را برانگیخت، چندی‌قبل خطاب به کی‌یف توصیه کرد برای گفتگو با روسیه دنبال «میانجی» باشد! البته بحث وساطت برای پایان‌دادن به جنگ اوکراین که بیش از دوسال از آغاز آن می‌گذرد، موضوع تازه‌ای نیست؛ نه به‌اندازه این‌موضوع که پاپ فرانسیس، اولین چهره شاخص غربی‌ست که جرئت کرد بگوید: «اوکراین شکست خورده!» او دقیقاً این‌را گفت: «مذاکره کلمه شجاعانه‌ای‌ست؛ وقتی می‌بینید شکست خورده‌اید؛ وقتی می‌بینید اوضاع نمی‌تواند بیش‌ازاین پیش برود؛ باید شهامت مذاکره را داشته باشید. آیا از این‌کار شرم دارید؟ من معتقدم قوی‌تر آن‌طرفی‌ست که موقعیت را تشخیص دهد؛ به مردم فکر کند و شهامت برافراشتن پرچم سفید برای مذاکره را داشته باشد». در کل این عبارت، علاوه‌بر واژه «شکست» که بار سنگین و ویرانگری را بر دوش اوکراین تحمیل می‌کند، جمله «به مردم فکر کنید» بیش از بقیه به‌چشم می‌آید؛ جمله‌ای که در ادامه اظهارات پاپ با عبارت «کشور را به‌سمت خودکشی سوق ندهید!» تکمیل شد. آیا منظور عالی‌ترین روحانی دنیای مسیحیت این‌است‌که «ولودیمیر زلنسکی» (رئیس‌جمهور اوکراین) به‌فکر مردمش نیست؟ پای کنایه درمیان باشد، می‌توانیم چنین برداشتی را از اظهارات پاپ داشته باشیم؛ هرچند این‌موضوع بحث حال‌حاضر ما نیست. برای تحلیل یک ماجرا همیشه باید سؤال درست را پرسید. دراینجا یک سؤال مهم می‌تواند این‌باشدکه «پیشینه طرح چنین درخواستی ازسوی پاپ به کجا بازمی‌گردد؟» اما سؤال مهم‌تر این‌است‌که «در دنیای مسیحیان ارتدکس، تیغ رهبر کاتولیک‌های جهان چقدر برش دارد؟» به‌عبارتی، «چرا رهبر فرقه کاتولیک مسیحیت باید از اوکراین ارتدکس بخواهد پای میز مذاکره با روسیه ارتدکس بنشیند؟» پاسخ سؤال اول: در رأس ناتو که غیرمستقیم درگیر جنگ با مسکو است، ادعای همیشگی آمریکا این بوده: «گرچه راه‌حل بحران اوکراین غیرنظامی‌ست؛ این‌کشور اما باید دست‌پر سر میز مذاکره با روسیه بنشیند»؛ کنایه‌ای از اینکه کی‌یف قبل از ورود به هرگونه روند چانه‌زنی باید ورق را در میدان نبرد به‌نفع خود برگرداند تا از موضع ضعف پای گفتگو نرود. درعمل اما چنین اتفاقی نیفتاده است. جنگ فرسایشی شده، کمک‌های تسلیحاتی غرب ته کشیده و نیروهای کی‌یف کمتر از یک‌ماه‌پیش شهر راهبردی «آودیوکا» در منطقه موردمناقشه «دونباس» را ترک کردند. این یعنی که برخلاف میل آمریکا؛ اوضاع به‌نفع روسیه پیش می‌رود. حال با گذشت چندروزی از اظهارنظر پاپ، «ینس استولتنبرگ» (دبیرکل ناتو) نیز، هرچند با لحنی حق‌به‌جانب، گزاره مذاکره را روی میز گذاشته و می‌گوید: «پوتین با جنگ به آن‌چیزی‌که می‌خواهد نمی‌رسد». پاپ و استولتنبرگ اما تنها کسانی نیستند که مذاکره می‌خواهند. «ولادیمیر پوتین» رئیس‌جمهوری روسیه هم در مصاحبه‌ای که در تاریخ ۸ فوریه (۱۹ بهمن) با مجری سابق «فاکس‌نیوز» داشت، خطاب به آمریکایی‌ها گفت: «بهتر نیست با روسیه مذاکره کنید؟ غرب به‌این‌نتیجه رسیده که نمی‌تواند ما را در میدان نبرد شکست دهد. ما آماده مذاکره هستیم». در فاصله ۱۹ بهمن تا ۲۳ اسفند، سه‌نفر با سه لحن مختلف از مذاکره سخن می‌گویند: یکی از موضع باور به شکست، دیگری از موضع انکار و آخری از موضع قدرت؛ اما دست‌کم همه آن‌ها از یک‌چیز حرف می‌زنند و ما را به‌این‌باور می‌رسانند که «وقت چیدن میز است». نشریه «فارن‌افرز» در مقاله‌ای که ۵ مارس (۱۵ اسفند) منتشر کرد، با رویکردی محتاطانه‌تر به این‌قضیه پرداخته و خطاب به غرب می‌گوید «وقت آن رسیده که دست‌کم بین خودمان درباره گفتگوکردن صحبت کنیم» که معادل انگلیسی‌اش می‌شود Talking About Talking و اینکه باید گزاره «به حرف‌های پوتین اعتمادی نیست» را نیز کنار بگذاریم چراکه اساساً مذاکرات دیپلماتیک در فضای بی‌اعتمادی و با هدف پی‌بردن به‌نیت طرف مقابل برگزار می‌شود. دراین‌میان، یک مسئله مهم وجود دارد که نباید ازنظر دور داشت مبنی‌براینکه پوتین از مواضع خود که بر «نازی‌زدایی» و «غیرنظامی‌سازی» اوکراین متمرکز است، ذره‌ای عقب‌نشینی نکرده است. زمانی درمواجهه‌با این پرسش که «آیا پوتین به‌دنبال احیای امپراتوری روسیه است»، در جایی نوشتم «ازمنظر هویت ملل، در ذهن پوتین، روسیه بزرگ (که بلاروس و اوکراین را هم شامل می‌شود) هرگز فرونپاشیده که اکنون او به‌دنبال احیای آن باشد و این‌نکته ظریف، اصالت روایت غربی را زیرسؤال می‌برد». این واقعیتی‌ست که حتی «ویلیام برنز» (رئیس سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا؛ سیا) هم آن‌را به‌رسمیت می‌شناسد. او که روزگاری سفیر آمریکا در مسکو بود، می‌گوید: «من آموخته‌ام که نادیده‌گرفتن انتخاب‌های پوتین و سودای او برای کنترل اوکراین، اشتباه است. او باور دارد که بدون این کنترل، روسیه نمی‌تواند یک قدرت بزرگ باشد». رئیس دستگاه جاسوسی آمریکا به یک نکته کلیدی دیگر هم اشاره کرد و گفت: «اینکه احتمال بالاگرفتن تنش (به سطح هسته‌ای) را رد کنیم، مصداق دیوانگی‌ست». پس غرب می‌داند رئیس‌جمهوری روسیه به‌هرقیمتی اوکراین را می‌خواهد یا دست‌کم مناطق روس‌نشین کریمه، لوهانسک و دونباس را دیگر پس نخواهد داد. اینکه شش‌ماه‌پیش «اشتاین جِنسِن» (Stian Jenssen)؛ رئیس‌دفتر دبیرکل ناتو از «واگذاری بخشی از خاک اوکراین به‌ازای صلح با روسیه و نهایتاً عضویت در پیمان آتلانتیک شمالی» سخن گفت، ناظر بر «تسلیم» آن‌ها در برابر قدرت ذهن پوتین است. یا وقتی «جی‌دی ونس» (سناتور جمهوری‌خواه آمریکا) می‌گوید: «اوکراین باید برای خاتمه‌دادن به این جنگ از ادعای ارضی دست بکشد و با پوتین به توافق برسد»، باید این‌طور استنباط کنیم دست‌کم بخشی از جامعه سیاسی آمریکا با صدای بلند به چنین مسئله‌ای فکر می‌کند. دراینجا فقط یک مشکل وجود دارد: ولودیمیر زلنسکی (رئیس‌جمهور اوکراین) طی یک فرمان حکومتی، مذاکره با همتای روس را تحریم کرده و اکنون‌که غرب به‌این‌نتیجه رسیده که اقلاً از «احتمال مذاکره با پوتین» حرف بزند، این‌مسئله حکم سدی بازدارنده برای برون‌رفت از بحران را دارد. آنجا‌یی‌که پاپ فرانسیس می‌گوید: «به مردم فکر کنید ... و کشور را به‌سمت خودکشی سوق ندهید» ناظر بر همین‌مسئله است. پاسخ سؤال دوم: اکنون‌که مطلب را دور زدیم و باز به خبر «درخواست پاپ از اوکراین برای مذاکره با روسیه رسیدیم»، بهترین زمان است برای‌اینکه به این پرسش پاسخ دهیم: «چرا رهبر فرقه کاتولیک مسیحیت باید از اوکراین ارتدکس بخواهد پای میز مذاکره با روسیه ارتدکس بنشیند؟» جواب ساده است: مخاطب او نه در اوکراین بلکه در کاخ سفید آمریکاست. «جو بایدن» (رئیس‌جمهوری آمریکا) یک کاتولیک مقید است یا دست‌کم این‌طور تظاهر می‌کند. او حتی در مراسم تحلیفش در سال ۲۰۲۱، دست روی انجیل ۱۲۷ساله خانوادگی‌اش گذاشت و سوگند خورد. بایدن وقتی اواخر همان‌سال به رم و مقر واتیکان رفت، خطاب به پاپ گفت: «شما مهم‌ترین جنگجوی صلح هستید که تابه‌حال دیده‌ام». اکنون آن جنگجوی صلح حکم به مذاکره داده است. دراینجا صحبت از کلیسای کاتولیک آمریکا نیست که بایدن در تبعیت از قانون اساسی، در موضوع «سقط‌جنین» یا «هم‌جنس‌گرایی» مقابل آن ایستاد؛ بنابراین، شاید زلنسکی یهودی خود را مقید به اجرای دستور پاپ نداند؛ اما به‌حکم دین، بایدن کاتولیک مکلف به اجرای فرمان «رهبر معنوی‌اش» است. آنچه رهبر کاتولیک‌های جهان درمصاحبه‌با یک شبکه رادیوییِ ایتالیایی‌زبان سوئیس به‌نام «آراس‌آی» گفت و گزیده‌هایی از آن شامگاه شنبه ۹ مارس (۱۹ اسفند) پخش شد، می‌تواند مجوز بایدن برای تقابل‌جویی با رئیس‌جمهور اوکراین باشد؛ هرچند هرگز به آن اعتراف نخواهد کرد. البته، اینکه صحبت از مذاکره با روسیه دیگر برای غربی‌ها تابو محسوب نمی‌شود؛ به‌معنای آن‌نیست‌که ناتو، آمریکا و اروپا سایر سناریوهای قابل‌اجرا در صحنه جنگ اوکراین را کنار گذاشته‌اند. تسلیح اوکراین به تسلیحات دوربرد و تظاهر به اینکه غرب آمادگی مواجهه با سطح بالاتری از تنش را دارد و به‌هرقیمتی مانع از پیروزی پوتین می‌شود از جمله سناریوهایی هستند که درصورت مسدود ماندن راه گفتگو و حتی هم‌زمان با برگزاری مذاکرات، قابل‌اجرا خواهند بود. بااین‌همه، یک‌چیز مشخص است: شاید هنوز زمان چیدن میز فرانرسیده باشد اما غرب به این گزینه «جدی‌تر از همیشه» فکر می‌کند. آن‌ها بین خودشان از مذاکره با پوتین حرف می‌زنند!
مریم خرمائی/ آنا