نگاهی متفاوت به تاثیر برنامه‌های ماهواره بر جامعه
سوغـات مهمـان‌های ناخـوانده
سعید جمالی
تصور کنید زنگ خانه را زده‌اند و غریبه‌هایی که خوش‌پوش و خوش‌سیما هستند، می‌خواهند وارد منزل شما شوند و مهمان باشند. چه واکنشی نشان می‌دهید؟ آیا آنها را راه می‌دهید یا برای حفظ امنیت خانه و خانواده از ورود آنها ممانعت می‌کنید؟ کوزی-گونی، عمر گل لاله، شمیم عشق، عشق ممنوع، کارادایی، مرحمت و... در چند سال اخیر مهمانان ناخوانده خانه‌های ما بودند و این ماجرا هم ادامه دارد. واقعیت این است که سینمای هر کشوری اگر نگوییم برگردان فرهنگی کامل آن کشور است، بی‌شک بخشی مهم از نمایه‌ی فرهنگ آن سرزمین خواهد بود. شاید یکی از موارد مهم و به‌روزی که در تبادلات فرهنگی مورد توجه و حتی گاه زمینه‌ای برای قضاوت درباره‌ی مردم و زندگی یک کشور قرار می‌گیرد، همین آثار فرهنگی و هنری است. بر همین اساس، می‌توان فرهنگ‌های بومی و ملی را چه فاخر و چه بی‌مایه و سطحی به هر نقطه‌ی جهان صادر یا از هر نقطه‌ی جهان وارد کرد. شبکه‌های ماهواره‌ای فارسی‌زبان که صاحبان آنها هیچ تعهدی به فرهنگ و ساختار سالم جامعه و خانواده‌ی ایرانی ندارند و تنها (اگر خوش‌بینانه نگاه کنیم و اهداف دیگری در ذهن نداشته باشند) با هدف ایجاد سرگرمی‌های پوچ و درآمدزایی از محل آگهی‌هایی که بخش عمده‌ی آنها هم متأسفانه پوچ و بی‌محتوا و حتی مخرب هستند، اقدام به خرید و پخش فیلم‌ها و سریال‌های غیر ایرانی و به ویژه ترک، این مهمانان ناخوانده می‌کنند که همه‌ی آنها از سطحی‌ترین استانداردهای نمایشی و ساختاری در فرم و محتوا عاری هستند. این مجموعه‌ها جدای از تحریف‌های مختلف در نمایش سبک زندگی رایج و عمومی در کشور خودشان که ناشی از سرگردانی در فرهنگ غرب و شرق و اصرار بر غربی بودن است، در پی‌اثبات و القای فرمی از زندگی و روابط هستند تا به مخاطب خیال‌پرداز و خوش‌باور تلقین کنند که همیشه شکل دیگری از روابط هم هست که می‌تواند شایسته‌تر برای «تو» باشد! مخاطب هم بی‌خبر از این دام به سادگی در برابر این آموزه‌های بی‌پایه ساعت‌ها وقت می‌گذارد و آنها را باور می‌کند. موضوعات عمده و محوری سریال‌های ترک در این موارد خلاصه می‌شود: 1.خیانت، 2.عشق‌های سه‌ضلعی، 3.خانواده‌های از هم پاشیده، 4.دسیسه‌چینی، 5.دروغ و فریب، 6.قتل و تجاوز، 7.انتقام، 8. کینه و نفرت، که البته تمامی این موارد در قالبی خوش آب و رنگ و داستان‌گونه چنان قرار گرفته‌اند که بیننده را مجذوب می‌کنند. جای تأسف است که خانواده‌ای فقط برای سرگرمی به تماشای این آثار به همراه کودک، نوجوان یا جوان خود می‌نشیند و به این مهمانان ناخوانده نه‌تنها اجازه‌ی ورود به خانه را با روی باز می‌دهد، بلکه اجازه‌ی تخریب نظم و اصالت فرهنگی خود را نیز به آنها پیشکش می‌کند. آنچه در اینجا برای ما مهم است، فارغ از بحث فرهنگی، بخش تاثیرات این‌گونه اثار بر روابط فردی و میان‌فردی در جامعه است و اینکه مخاطب‌ها چقدر هوشمندانه در مقابل این خزش‌های زیرپوستی عمل می‌کنند و تا چه حد مرعوب این فضاسازی‌ها نمی‌شوند. بی‌شک در این میان، نمی‌توان بر تاثیرگذاری و تاثیرپذیری جوامع مختلف با استفاده از پایه‌های فرهنگی‌شان بر هم چشم‌پوشی کرد. اینکه چطور رسانه‌ی نوپای یک کشور در زمینه‌ی مجموعه‌سازی با بدوی‌ترین سناریوها و بازی‌ها توانسته است مخاطبان زیادی را با خود همراه کند، نیاز به نگاهی کارشناسانه دارد، آن هم در حالی که باید بدانیم سینمای ترکیه سینمای قدمت‌داری نیست و حتی تا سال‌های 1950 اصلا به شکل دنباله‌داری شاهد گسترش و حرکت این هنر در این کشور نبودیم. عمده ساخته‌های هنری در این کشور همیشه در اختیار کمپانی‌های محدودی بوده است و طی سال‌های اخیر تنها چند نام ماندگار در جهان سینما داشته‌اند. اگر واقع‌بین باشیم، آیا تا به حال به‌جز نام ییلماز گونی، نوری بیلگه جیلان و فاتح آکین چهره‌ی شاخصی را در فیلمسازان این کشور به یاد می‌آورید؟ طی دهه‌ی 50 که رفته‌رفته این سینما در حال پا گرفتن بود، عمده خوراک اکران‌های سینماهای محدود ترکیه را که بیشتر در استانبول و ازمیر بودند، سینماهای آمریکا، فرانسه، ایتالیا و آلمان تشکیل می‌دادند. ماجرای ضعف فیلمسازی در این کشور به حدی بغرنج بود که طی سال‌های 1896 تا 1945 یعنی حدود 50 سال، مجموع کل تولیدات سینمایی این کشور به 50 اثر هم نمی‌رسید. به همین علت، روند مجموعه‌سازی در این کشور باب شد. در ابتدا عمده مخاطبان محصولات سریال‌های ترک را کشورهای عرب تشکیل می‌دادند و چنان شاهد رواج این امر در کشورهای عربی بودیم که براساس آمار سازمان Turkish Economic and Social Studies Foundation و طی نظرسنجی در 16 کشور عربی در خاورمیانه از هر چهار نفر، سه نفرشان به تماشای سریال‌های ترک می‌پرداختند. این در حالی بود که برنامه‌سازان ترک برای تولید این مجموعه‌ها ساعتی 100هزار دلار هزینه می‌کردند که در مقایسه با هزینه‌ی ساعتی 35 تا 40هزار دلار برنامه‌سازان عرب رقم قابل‌توجهی در افزایش کیفیت محصولات بود. از سال 2001 به این سمت بیش از 70 سریال ترک به رسانه‌های جهان فروخته شد که برای آنها بیش از 50میلیون دلار درآمدزایی داشت. این در حالی است که روند مجموعه‌سازی در ترکیه به سالی 60 محصول رسیده است که بیشتر از 50درصدشان از شش فصل تجاوز نمی‌کنند.