چرا یک «عادت ناپسند اجتماعی» این‌قدر هوادار دارد؟
قل‌قل سلامتی دختران در قلیان!
قلیان‌کشیدن دختران و زنان در فضای عمومی و مکان‌های تفریحی کم‌کم دارد قبح خودش را از دست می‌دهد و چنان سرعتی گرفته که اگر هرچه‌زودتر متولیان و مسئولان فرهنگی دست از شعار برندارند، شاید آمارهای نگران‌کننده در سال‌های آینده حکایت از پیشی‌گرفتن جنس زنان از مردان در کشیدن قلیان شود. با‌وجود‌اینکه این‌روزها کمتر کسی‌ست که از مضرات قلیان بی‌اطلاع باشد؛ به‌خصوص برای خانم‌ها با‌توجه‌به مشکلاتی که برای باروری و ... آنها به‌وجود می‌آید و با تبلیغات و ممنوع‌کردن قلیان‌کشیدن، نه‌تنها موفق به کم‌کردن تعداد افرادی‌که گرایش به استعمال قلیان دارند نشده؛ بلکه آمارها نشان می‌دهد تعداد قلیان‌کشیدن دختران ۱۰درصد هم افزایش داشته است؛ این یعنی با طرح‌ها و روش‌های پیشگیری، موفقیتی حاصل نشده و باید چاره‌ای اندیشید...
کنار میزی که پر است از دختران ۱۸ تا ۲۰ساله با شلنگ‌های رنگارنگ قلیان به‌دست، می‌نشینم. دختری که نزدیک‌ترین فرد در آن میز به خودم است را به‌صحبت می‌گیرم؛ وی که خود را «نگار» معرفی می‌کند؛ به‌گفته خودش هفته‌ای یک‌بار با دوستان همکلاسی‌اش به مکان‌هایی که در آنجا سرویس قلیان است، می‌روند. دلیل را که جویا می‌شوم، هر پنج‌نفرشان در پاسخ اشتراک‌نظر دارند و آن‌هم نبود تفریح مناسب برای دختران است. «مریم» که دوست «نگار» است، در‌دسترس‌بودن قلیان و سفره‌خانه را یکی از عوامل گرایش دختران به قلیان دانسته و با‌اشاره‌به قیمت مناسب قلیان ادامه می‌دهد: «دختران جوان تفریح مناسب که با قیمت مناسب در دسترس باشد، ندارند». البته «الهام» که از سایرین شاکی‌تر است، به‌خاطر نبود امکانات مناسب برای دختران وسط حرف «مریم» می‌پرد و می‌گوید: «خانوم خبرنگار! هزار تا دلیل داره؛ مهم‌ترینش اینه که تفریح نداریم و جایی نداریم برای خوش‌گذرونی و برای گپ‌زدن یکی،دو‌ساعته با طرف مقابل که می‌تونه همکلاسی، فامیل، جنس مخالف یا حتی قرار کاری باشه! ما به این مکان‌ها میایم و قلیان می‌کشیم؛ چون فقط در این مکان‌ها تقریباً امنیت داریم و کسی سؤال نمی‌کنه که چه نسبتی باهم دارید!» سپس، «مریم» میان حرف‌های «الهام» می‌پرد و می‌گوید: «اصل خوش‌گذرونی واسه ۷ تا ۱۲ شبه که اون موقع هم جایی نیست که بخوایم بریم و البته میشه رفت رستوران و کافی‌شاپ که هزینه آن بالاست ولی سفره‌خونه و کشیدن قلیان قیمتش خیلی مناسب‌تره!» درمورد خطرات احتمالی قلیان از این جمع دخترانه سؤال می‌کنم که آیا اطلاع دارند و آیا می‌دانند در برخی از سفره‌خانه‌ها در قلیان «گُل» ریخته شده و باعث معتاد‌شدن جوانان می‌شوند؟! در‌پاسخ، «مهلا» خنده‌ای می‌کند و به شوخی می‌گوید: «بریزند؛ بهتر! به‌صورت رایگان گُل می‌کشیم و لذت می‌بریم؛ البته بعید می‌دونم به‌خاطر هزینه بالا این‌کار رو بکنن ولی شنیدم که درکنار قلیان، مشروب و مواد هم میدن؛ البته در بالای شهر!» درمورد جایگزینی تفریحات سالم با قلیان‌کشیدن سؤال کردم که «شبنم» با افسوس گفت: «خیلی از تفریح‌هایی که داریم، برای بچه‌پولدارهاست. جایگزین اگه باشه که عالیه؛ با قیمت مناسب و در دسترس که جای قلیون رو بگیره». در‌پاسخ‌به‌سؤالی دربارهٔ تأثیر دوستان و به‌خصوص جنس مخالف برای اشتیاق به کشیدن قلیان، همه این دختران یک نظر داشتند که قطعاً تأثیرگذار است و «یگانه» با اعتراف به اینکه نامزدش باعث گرایش او به قلیان شده، گفت: «جنس مخالف تأثیر زیادی داره! برای‌اینکه کم نیاریم و اُمل خطاب نشیم و اینکه رهامون نکنن و سراغ دخترانی برن که اهل قلیون و سیگار هستن و یا مشروب می‌خورن، در خیلی‌از‌مواقع دخترا مجبورن که تن به این‌کارها بدن!»
از جمع کوچک چند‌نفره آنان درحالیکه به شوخی یا جدی من را هم به زدن دو،سه پُک به قلیان‌شان دعوت می‌کنند، جدا می‌شوم و مسیرم را به‌سمت میز دیگری که گویا دو دختر کارمند درحال کشیدن قلیان هستند، کج می‌کنم و با گفتن اینکه خبرنگار هستم و سوژه‌ام هم مرتبط با کشیدن قلیان توسط دختران است، کنارشان می‌نشینم. از حضورم استقبال می‌کنند و یکی‌شان با ریختن چایی در لیوانی که به‌نظر کهنه می‌آید، من را به جمع‌شان می‌پذیرد. «مینا» که از لباس فرمش مشخص است کارمند یک شرکت هواپیمایی‌ست؛ در‌پاسخ‌به‌اینکه شما کجا و اینجا برای کشیدن قلیان کجا؟ متعجبانه نگاهش را به چشمانم می‌دوزد و می‌گوید: «مگه قلیون‌کشیدن جرمه؟ من امروز خیلی خسته بودم و به دوستم گفتم اگه حوصله داری بریم یه جایی قلیون بزنیم که دوستم هم پایه بود و با هم اومدیم اینجا». از «مینا» که گویا حدود ۲۷ یا ۲۸ساله باشد، می‌پرسم که حالا چرا قلیان؟ در‌پاسخم می‌گوید: «واقیعتش توی خونمون؛ هم بابام و هم داداش‌هام همه قلیون می‌کشن. برای‌همین من‌هم تفریحی باهاشون می‌کشم ولی بعضی‌وقتا می‌طلبه که بیام با دوستام جاهای خوش‌آب‌‌و‌هوا و یه کامی هم اینجا بگیرم». درباره مضرات قلیان سؤال می‌کنم که پاسخش من را به‌شگفتی واداشت: «شاید تعجب کنی؛ ولی من تا دوسال‌پیش توی مطب دکتر زنان، دستیار پزشک بودم و با تموم مضرات قلیون آشنام. خوب می‌دونم این چه کوفتی هستش؛ بیشتر دخترایی که قلیون می‌کشن اگه ازدواج کنن شاید توی زایمان و بارداری به مشکل برخورد کنن و حتی کشیدن قلیون بیماری مخصوص زنان را افزایش می‌ده؛ ولی نمی‌دونم چه اعتیادی داره که آدم هوس می‌کنه سمت قلیون بیاد!» سپس، «مینا» درحالیکه شلنگ قلیان را از دوستش می‌گیرد، پکی به آن می‌زند و دوباره به دوستش برمی‌گرداند؛ به شلنگ قلیان اشاره‌ای می‌کند و قاطعانه می‌گوید: «مطمئنم بیشترِ حالی که قلیون‌کشیدن داره، برای شلنگ و دود غلیظی‌ست که داره؛ وگرنه من از سیگار متنفرم اما نمی‌دونم چرا از کشیدن قلیون لذت می‌برم!» دوستش که تا اینجای مصاحبه بیشتر گوش می‌داد و برخی‌مواقع هم صحبت‌های «مینا» را تائید می‌کرد؛ در ادامه صحبت‌های او درحالیکه خودش را «افسانه» معرفی می‌کند، ادامه می‌دهد: «من تموم صحبت‌های مینا رو قبول دارم و اینم بگم که خودم پزشک داروساز و با مضرات قلیون آشنا هستم؛ چندبار تصمیم گرفتم ترک کنم؛ ولی وسوسه دود غلیظ قلیون و طعم لذت‌بخشش هر‌دفعه شکستم می‌ده و منو دوباره به‌سمت خودش می‌کشه!» در ادامه این مصاحبه صحبت دختران جمع قبلی را برای‌شان تعریف می‌کنم که «مینا» با انتقاد از آنان می‌گوید: «من قبول ندارم که جنس مخالف حتماً یکی از علت‌های کشیدن قلیونه. خیلی از دوستامو می‌شناسم که یا همسراشون یا دوست‌های جنس مخالفشون قلیون می‌کشن ولی خودشون سمتش نرفتن؛ پسری رو که بخوای به‌خاطر کشیدن قلیون نگهش داری، همون بهتر که نباشه!»
علی نوری (استاد دانشگاه) دراین‌باره گفت: «طی ۱۰سال‌گذشته میزان مصرف قلیان بین دختران و زنان ۱۰برابر شده است؛ یعنی از سال ۲۰۱۰ تاکنون که در سال ۲۰۱۹ به‌سر می‌بریم؛ در ایران این رقم ۱۰برابر افزایش پیدا کرده است». این جامعه‌شناس با‌اشاره‌به نیاز مبرم جامعه به پژوهش گسترده در‌این‌زمینه ادامه داد: «میزان مصرف قلیان میان دختران و زنان به‌سرعت رو‌به‌افزایش است و این نیازمند یک پژوهش گسترده برای شناسایی علل و مقابله با این مسئله است». وی گفت: «بر‌اساس آمارهایی که وزارت بهداشت اعلام کرده؛ سن شروع به قلیان پائین آمده و به ۱۴سال رسیده است». وی اذعان کرد: «درحالیکه مصرف سیگار مردانه است و بین پسران و مردان بیشتر دیده می‌شود؛ مصرف قلیان بین مردان و زنان برابر شده و جنسیت، تأثیری بر افزایش و کاهش مصرف نداشته و برای هر‌دو جنس، برابر است». این پژوهشگر اجتماعی گفت: «باید توجه داشته باشیم که از‌لحاظ پزشکی، ضررهای بسیاری در مصرف قلیان وجود دارد و این عوارض، در زنان بیشتر از مردان است؛ از جمله این مضرات، آسیب به ریه و قلب و همچنین بروز هپاتیتB است؛ به‌ویژه اسانس‌هایی که در توتون قلیان استفاده می‌شود، از عوامل سرطان است». نوری با‌اشاره‌به تخصصی‌بودن این بخش در‌حوزه پزشکان، گفت: «با‌توجه‌به تحقیقات صورت‌گرفته؛ یکی از عوامل گرایش دختران به قلیان، تفریح و سرگرمی‌ست که خیلی‌ها معترض‌اند که سرگرمی ندارند تا ساعاتی را با دوستان خود بگذرانند». وی علت دوم را این‌گونه گفت: «جلب‌توجه؛ به‌خصوص برای جنس مخالف یا خودی نشان‌دادن و خودنمایی برای اثبات اینکه بزرگ شده‌اند و خانواده‌هایی که در آنها قلیان مصرف می‌شود، عاملی برای یادگیری فرزندان است. همچنین از دیگر انگیزه‌های گرایش به مصرف قلیان، اثبات برابری با پسران و از‌بین‌رفتن قبح این مسئله است». این استاد دانشگاه ادامه داد: «متأسفانه نگرشی منفی نسبت به سیگار‌کشیدن دختران وجود دارد ولی درمورد قلیان این‌گونه نیست و معمولاً به‌صورت دسته‌جمعی و همراه با خانواده استعمال می‌شود». وی افزود: «عامل دیگر، یادگیری از دوستان است و خلاءهای عاطفی و اجتماعی و رقابت با پسران و درک نادرستی‌ست که از برابری زن و مرد دارند و برابری را در انجام این‌کارها می‌دانند». وی با‌بیان‌اینکه ناآگاهی از پیامدهای منفی این‌کار برای دختران و اینکه چه پیامدهایی می‌تواند در‌پی داشته باشد، افزود: «عامل دیگر گسترش قلیان‌کشیدن در دختران، در‌دسترس‌بودن راحت قلیان است؛ یعنی‌اینکه خانواده یا مراکزی مانند قهوه‌خانه یا سفره‌خانه اجازه می‌دهند که دختران جوان یا نوجوان به‌راحتی به قلیان دسترسی داشته باشند». این جامعه‌شناس، «زندگی شهری» را از دیگر عوامل گسترش کشیدن قلیان بین دختران ذکر کرد و گفت: «زندگی شهری امروزی نسبت به زندگی در شهرهای کوچک و روستاها یک ویژگی عمده دارد؛ آن‌هم گمنامی‌ست. این گمنامی به‌این‌معناست که دختران جوان وقتی از منزل بیرون می‌آیند، دیگر هیچ نظارتی که می‌تواند نظارت خانواده، فامیل، همسایه و آشنایان باشد؛ بر روی اینها وجود ندارد. برخلاف شهرهای کوچک و روستاها که وقتی از منزل بیرون می‌آیند، با آشناهای مختلفی روبه‌رو می‌شوند و از ترس اینکه رفتار نادرست آنها به اطلاع خانواده رسیده و باعث بدنامی فرد شود، باعث می‌شود که مواظب رفتارهایش باشد». نوری، مسئله دیگری که قابل‌توجه است را فردگرایی شدید دانست که در شهرها برخلاف روستاها فرد مهم‌تر است و بیشتر نظرش معطوف‌به‌این است که خودش باید به آرزوهایش برسد و برایش مهم نباشد که دیگران چه فکر می‌کنند و بیشتر دوست دارد از امکانات و شرایط برای لذت‌بردن خود استفاده کرده و دیگران برایش مهم نیست. این استاد دانشگاه، با انتقاد از شیوه زندگی شهری گفت: «استرس‌های زندگی و نبود امکانات تفریحی و نبود روابط اجتماعی کافی سبب می‌شود فرد اوقات فراغت خود را این‌گونه سپری کند». وی درپایان افزود: «این عوامل، از عمده دلایل گرایش دختران به قلیان است که باید شناسایی دقیق و راهکاری اندیشیده شود؛ زیرا این مسئله هزینه‌های زیادی به جامعه تحمیل و سلامت بخش بزرگی از جامعه را تهدید می‌کند؛ بنابراین، باید این مسئله حل یا کنترل شود».
معصومه محمدی/ آنا