واکنش طرف‌های برجام به گام چهارم ایران
نتیجه بدعهدی!
سخنگوی وزارت خارجه آمریکا، به چهارمین گام ایران در کاهش تعهدات برجامی واکنش نشان داد. مورگان اورتاگوس؛ با صدور بیانیه‌ای اعلام کرد: «ما از آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در اجرای نقش مستقل خود برای راستی‌آزمایی در ایران به‌طورکامل حمایت کرده و به گزارش آژانس درباره هر تحولی توجه می‌کنیم». به‌گزارشِ ایرنا؛ آمریکا اردیبهشت‌ماه سال گذشته به‌رغم تلاش‌های طرف‌های برجام، از این توافق خارج شده و تحریم‌های رفع‌شده را علیه ملت ایران بازگرداند. ایران که همواره بر حفظ برجام و غیرقابل‌مذاکره‌بودن آن تأکید کرده است، یک‌سال پس از خروج آمریکا از این توافق نیز پایبندی کامل خود به آن‌را حفظ کرد اما درنهایت، پس از مشاهده بدعهدی اروپایی‌ها در اجرای تعهدات خود برای حفظ بهره‌مندی‌های اقتصادی ایران از برجام، از اردیبهشت‌ماه امسال، گام‌هایی را جهت کاهش تعهدات خود طبق این توافق آغاز کرد.
نخستین گام جمهوری اسلامی ایران ۱۹ اردیبهشت‌ماه امسال و در قالب افزایش میزان تولید اورانیوم در سطح ۳.۶۷درصد کلید خورد. براین‌اساس؛ تهران اعلام کرد که به محدودیت‌های برجام در زمینه میزان ذخایر اورانیوم ۳.۶۷درصد و ۱۳۰تن آب سنگین پایبند نخواهد بود. به‌دنبال پایبندنبودن گروه ۱+۴ به تعهدات‌شان و برآورده‌نشدن مطالبات تهران در این توافق، گام دوم کاهش تعهدات خود در توافق هسته‌ای از ۱۶ تیرماه اجرایی شد. براساس‌آن؛ ایران دیگر محدودیت سطح غنی‌سازی تا سقف ۳.۶۷ را رعایت نخواهد کرد و این میزان به ۴.۵درصد افزایش یافت. گام سوم را رئیس‌جمهوری اسلامی ایران ۱۳ شهریورماه بعد از پایان جلسه سران قوا اعلام کرد و گفت که از ۱۵ شهریورماه این مرحله کلید می‌خورد. حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسن روحانی تأکید کرد؛ هرآنچه کشور در زمینه تحقیق و توسعه فناوری هسته‌ای نیاز دارد، سازمان انرژی اتمی اقدام کند. درباره جزئیات گام سوم کاهش تعهدات برجامی، بهروز کمالوندی (سخنگوی سازمان انرژی اتمی) در تاریخ ۱۶ شهریورماه در نشست خبری گفت: «قرار بود از ابتدای سال یازدهم برجام، گازدهی ماشین IR6 انجام شود که ما آن‌را در گام سوم شروع کردیم». درخصوص گام چهارم نیز حسن روحانی روز ۱۴ آبان‌ماه در آئین افتتاح کارخانه نوآوری آزادی گفت: «از فردا (چهارشنبه گذشته) با نظارت آژانس، گام چهارم و جدید را برمی‌داریم. ما طبق برجام یک‌هزار و ۴۴ سانتریفیوژ در فردو داریم. در برجام قرار ما این بود که اینها در فردو بچرخند اما گاز به آنها تزریق نشود. به سازمان انرژی اتمی دستور خواهم داد که گازدهی را در فردو آغاز کند».
رئیس سازمان انرژی اتمی، با یادآوری اقدامات فنی انجام‌گرفته در گام‌های کاهش تعهدات برجام به رونمایی از زنجیره ۳۰تایی IR6 (ماشین سانتریفیوژ پیشرفته) ظرف دو یا سه هفته آینده اشاره کرد و گفت: «کاهش تعهدات به‌لحاظ فنی، نقض برجام محسوب نمی‌شود و امکان شرایط برگشت‌پذیری به قبل برجام فراهم است». علی‌اکبر صالحی اظهار داشت: «در مذاکرات برجام (بخش فنی) سعی شد براساس توصیه‌های رهبری و تأکیدات ایشان ماهیت تحقیق حفظ شود؛ یعنی در تحقیقات هیچ‌چیزی را کنار نگذاشتیم و هیچ مبحثی در امر تحقیقات به‌عنوان یک حق برای جمهوری اسلامی کنار گذاشته نشد؛ بنابراین، ما تنها محدودیت‌های زمانی و عددی را با خود همراه داشتیم». وی خاطرنشان کرد: «ایران، قبل از عملیاتی‌شدن روی پنج یا شش ماشین سانتریفیوژ پیشرفته مانند IR2، IR4، IR6 و IR8 کار می‌کرد؛ تحقیق و توسعه در چهارچوب برجام درباره همه این سانتریفیوژها انجام می‌شد. درواقع، وقتی می‌خواهیم آزمایش تثبیت مکانیکی یا آزمایش فرایندی کنیم، نسبت به تعداد آزمایش‌ها توافق صورت می‌گیرد. مثلاً برای ماشین پیشرفته IR6 کار تحقیقاتی از سال ۱۳۸۸ شروع و سال ۱۳۸۹ یک نمونه از آن رونمایی شد. ازآن‌سال تاکنون، هنوز روی این نمونه کار می‌کنیم اما نتوانستیم IR6 را به تولید نیمه‌صنعتی برسانیم؛ زیرا سانتریفیوژ برای تولید انبوه زمان لازم دارد. براین‌اساس؛ درباره تاب‌آوری هر ماشین که حدود ۱۰۰قطعه دارد و هربار که تست می‌کنیم، یکی از قطعات دچار آسیب می‌شود؛ باید رفع آسیب شود که زمان می‌برد». وی تأکید کرد: «تولید انبوه IR6 حدود ۱۰سال زمان لازم دارد. ما طبق پیش‌بینی؛ در برجام به توافق رسیدیم تا مادامی‌که این سانتریفیوژها را به مرحله تولید صنعتی برسانیم، زنجیره‌های میانی مانند زنجیره ۱۰تایی و ۲۰تایی را در فاصله زمانی مشخص رونمایی کنیم. زنجیره ۱۰تایی در گذشته و زنجیره ۲۰تایی را ۲۰ فروردین‌ماه امسال رونمایی کردیم. براساس توافق؛ قرار بود زنجیره ۳۰تایی را چهارسال‌ونیم دیگر پیاده‌سازی کنیم؛ زیرا باید نتایج زنجیره ۲۰تایی را دریافت کنیم اما چون اروپایی‌ها خلف وعده کردند، در چالشی سیاسی نیز ما توانمندی‌های‌مان را به رخ طرف مقابل کشیدیم و ثابت کردیم می‌توانیم قدم‌ها را بلندتر برداریم». وی درباره اینکه استفاده ایران از سانتریفیوژهای پیشرفته و نسل جدید، ازنظر طرف‌های غربی نقض برجام دانسته شده است، خاطرنشان کرد: «پاسخ این سؤال، سیاسی‌ست که مسئولان سیاسی هم پاسخ دادند. سازمان انرژی اتمی براساس بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام عمل می‌کند و برای‌اینکه توازنی بین تعهدات و حقوق ایجاد شود، نمی‌توانیم همچنان به تعهدات ملتزم باشیم؛ درحالی‌که طرف‌های مقابل، حقوق ایران را نادیده بگیرند. ازاین‌رو، در پاسخ به نادیده‌گرفتن حقوق ملت ایران، تعهدات را کاهش دادیم».
پس‌ازآنکه رئیس‌جمهوری ایران، خبر از برداشتن چهارمین گام کاهش تعهدات برجامی را داد؛ مقام‌های برخی از کشورهای امضاءکننده برجام، مواضع متفاوتی دراین‌زمینه داشتند؛ عمده‌ترین آن در اظهارات مقامات روسی مطرح شد مبنی‌براینکه خروج آمریکا از برجام را سرمنشاء تحولات اخیر ارزیابی کردند. برخی شخصیت‌های سیاسی آمریکا؛ ازجمله داوطلب انتخابات ریاست‌جمهوری ایالات متحده از حزب دمکرات، واکنش متفاوتی از دولت ترامپ به اقدام ایران داشتند. الیزابت وارن؛ داوطلب مطرح کسب نامزدی دمکرات‌ها در انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۰ آمریکا، در توئیتی بااشاره‌به گام چهارم هسته‌ای ایران، خواهان همکاری واشینگتن و هم‌پیمانانش برای «فروکش‌کردن بحران» شد. او که در جدیدترین نظرسنجی‌ها همپای سناتور سندرز و پس از جو بایدن، در رتبه دوم رقابت‌های انتخاباتی در حزب دمکرات قرار دارد، در توئیتی با «بسیارنگران‌کننده» خواندن غنی‌سازی در فوردو، نوشت: «پیش‌ازآنکه دونالد ترامپ توافق ایران را پاره کند، (برجام) کارآمد بود». سناتور ایالت ماساچوست درادامه خواهان بازگشت آمریکا به دیپلماسی جدی با متحدانش برای «مهار برنامه هسته‌ای ایران» و «فروکش‌کردن بحران» شد. برنی سندرز نیز روز ۱۴ آبان‌ماه در توئیتی، به گام چهارم کاهش تعهدات برجامی واکنش نشان داد. او تصمیم ایران برای ازسرگیری فعالیت در فوردو را نگران‌کننده دانست و دراین‌باره افزود: «ما توافق‌نامه‌ای در دست داشتیم که برنامه هسته‌ای ایران را محدود می‌کرد که ترامپ بی‌پروا آن‌را نقض کرد». سناتور ایالت ورمونت تأکید کرد: «باید به برجام بازگردیم و درمورد سایر مسائل منطقه‌ای، با ایران صحبت کنیم».
ایران که همواره بر حفظ برجام و غیرقابل‌مذاکره‌بودن آن تأکید کرده است، یک‌سال پس از خروج آمریکا از این توافق نیز پایبندی کامل خود به آن‌را حفظ کرد اما درنهایت، پس از مشاهده بدعهدی اروپایی‌ها در اجرای تعهدات خود برای حفظ بهره‌مندی‌های اقتصادی کشور از برجام، از اردیبهشت‌ماه امسال گام‌هایی را درجهت کاهش تعهدات خود طبق این توافق آغاز کرد. اتحادیه اروپا نیز درواکنش‌به گام چهارم ایران برای کاهش تعهدات برجامی، این اقدام را نگران‌کننده خواند و از تهران خواست این روند را متوقف کند. یک سخنگوی اتحادیه اروپا بابیان‌این‌مطلب و بدون اشاره به بدعهدی این اتحادیه در اجرای وعده‌هایش در قبال این توافق بین‌المللی، از ایران خواست به برجام پایبند بماند. هایکو ماس؛ وزیر امور خارجه آلمان نیز ادعا کرد که اعلام ایران درباره ساخت و کاربرد دستگاه‌های پیشرفته برای تسریع غنی‌سازی اورانیوم، توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ با قدرت‌های جهان را به‌خطر می‌اندازد. فرانسه نیز خواستار بازگشت تهران به برجام شد و گام چهارم ایران را مخالف توافق هسته‌ای دانست. اگنس ون درمول؛ سخنگوی وزارت امور خارجه فرانسه افزود: «با شرکای خود منتظر گزارش‌های بعدی آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای درمورد اعلامیه‌ها و اقدامات ایران هستیم. فرانسه همچنان به توافقنامه هسته‌ای وین متعهد است و از ایران نیز می‌خواهد به تعهدات خود در چهارچوب این توافقنامه پایبند باشد و به‌طورکامل با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همکاری کند». وزیر امور خارجه انگلیس نیز با صدور بیانیه‌ای، خواستار بازگشت ایران به اجرای کامل تعهداتش در برجام شد. دومنیک راب ادعا کرد: «اقدام اخیر ایران به‌وضوح با توافق هسته‌ای مغایرت دارد». برخلاف آمریکا و اروپا اما روسیه اعلام کرد که نگرانی‌های ایران را درک می‌کند. دمیتری پسکوف؛ سخنگوی رئیس‌جمهوری روسیه گفت: «ما نگران کاهش تعهدات ایران در برجام هستیم اما درعین‌حال نگرانی‌های تهران درخصوص تحریم‌های آمریکا را درک می‌کنیم». وی گفت: «شرکای غربی ما (آلمان، فرانسه و انگلیس) متعهد هستند که این توافق را اجرا کنند و برجام را زنده نگه دارند؛ هرچندکه ما نگرانی ایران درخصوص اقدامات برخی کشورها علیه این توافق را می‌فهمیم که با تحریم‌های بی‌سابقه و غیرقانونی روبه‌روست. بااین‌وجود، هر اقدامی برخلاف برجام، درجهت تخریب آن قلمداد می‌شود و باعث نگرانی‌ست». سرگئی ریابکوف؛ معاون وزیر امور خارجه روسیه نیز درواکنش‌به گام جدید ایران برای کاهش تعهدات خود، گفته است: «گام جدید طرف ایرانی برای کاهش تعهدات داوطلبانه این کشور را پیامد منطقی رکود در حل مسائل معلوم دررابطه‌با پایداری برجام و تأمین نتایج اقتصادی اجرای این معامله می‌دانیم که ایران امیدوار به آن بود». وی ادامه داد: «مهم است که تدابیر اعلام‌شده؛ ازجمله تزریق گاز به سانتریفیوژها در سایت هسته‌ای فوردو، ماهیت قابل‌برگشت دارد».
دراین‌زمینه، سفیر جمهوری اسلامی ایران در انگلیس گفت: «تصمیم ایران به کاهش اجرای برخی تعهدات خود در برجام، با هدف دادن فرصت کافی به دیگر اعضاء برای اجرای تعهدات‌شان گرفته شده؛ چراکه شکست برجام، عواقب خطرناکی برای امنیت جهانی درپی خواهد داشت». حمید در گفت‌وگو با شبکه خبری «اسکای» افزود: «سایر طرف‌های عضو برجام پس از خروج آمریکا از این معاهده، نتوانستند به تعهدات خود پایبند باشند و درمقابل، ایران به انجام اقداماتی متوسل شد که این توافق از بین نرود. ما برخی تعهدات خود را براساس متن توافق کاهش دادیم تا به سایر طرف‌ها هشدار دهیم که این وضع نمی‌تواند پایدار باشد و از آنها خواستیم که سهم تعهدات خود را انجام دهند». سفیر ایران در انگلیس درخصوص‌اینکه کاهش تعهدات، روش مناسبی برای متقاعدکردن طرف مقابل است، سه سناریو را دراین‌زمینه مطرح کرد و گفت: «یا باید سکوت کنیم و به اجرای تعهدات‌مان فارغ‌ازاینکه طرف مقابل به تعهداتش عمل نمی‌کند، پایبند باشیم که این سناریو چندان پایدار نیست. سناریوی دوم این‌است‌که ایران از توافق، خارج و آن‌را لغو کند و سناریوی سوم هم این‌است‌که ایران درواکنش‌به فقدان اجرای کامل تعهدات طرف مقابل، تعهداتش را کاهش دهد. ما تلاش می‌کنیم که برجام به‌طورکامل از بین نرود و امیدواریم طرف مقابل، به اجرای تعهدات خود بازگردد».