مقاوم‌سازی میکروب‌ها با نسخه‌های غیرضروری

«مقاومت آنتی‌بیوتیکی» باکتری‌ها، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های موجود برای حوزه سلامت در جهان است که تنها با بازنگری در مصرف نابجا و بی‌رویه از آنتی‌بیوتیک‌ها و استفاده از جایگزین‌های گیاهی می‌توان آن‌را کنترل و مدیریت کرد. آنتی‌بیوتیک‌ها از قرن بیستم میلادی به ابزاری مهم و فراگیر در کنترل و درمان عفونت‌های باکتریایی تبدیل شدند؛ اما در سال‌های اخیر، استفاده بی‌رویه و غیرضروری از این‌نوع داروها باکتری‌ها را در برابر آن‌ها مقاوم کرده و از تأثیر درمانی‌شان کاسته است. این بحران که از آن باعنوان «مقاومت آنتی‌بیوتیکی» یاد می‌شود، تمام جهان را تحت‌تأثیر قرار داده و به یکی از داغ‌ترین موضوعات در حوزه بهداشت و درمان تبدیل شده است. به‌گزارشِ ایرنا؛ نخستین‌هفته «آگاهی از آنتی‌بیوتیک‌ها» در نوامبر سال ۲۰۱۵ ازسوی سازمان بهداشت جهانی تعیین و برگزار شد. ازآن‌زمان تاکنون هرسال هفته‌ای از ماه نوامبر به آگاهی از آنتی‌بیوتیک‌ها اختصاص داده می‌شود. امسال نیز به‌رسم هرسال از ۱۸ تا ۲۴ ماه نوامبر (۲۷ آبان‌ماه تا ۳ آذرماه) با شعار «آینده آنتی‌بیوتیک‌ها به همه ما بستگی دارد» به‌این‌منظور اختصاص داده شده تا درمورد تهدید فزاینده «مقاومت آنتی‌بیوتیکی» آگاهی‌افزایی شده و با آموزش و تعلیم عموم مردم، پزشکان و قانون‌گذاران دراین‌باره؛ از گسترش و پیشرفت این بحران در سطح جهان جلوگیری شود.
«مقاومت آنتی‌بیوتیکی» زمانی رخ می‌دهد که باکتری‌ها قابلیت شکست دارویی را به‌دست می‌آورند که دراصل برای ازبین‌بردن آن‌ها طراحی شده است. این باکتری‌های مقاوم، دیگر تحت‌تأثیر روشی که زمانی از رشد و فعالیت آن‌ها جلوگیری می‌کرد، قرار نمی‌گیرند. «مقاومت آنتی‌بیوتیکی»، یکی از بزرگ‌ترین چالش‌هایی‌ست که امروزه سلامت بشر را تهدید می‌کند. بدون آنتی‌بیوتیک‌های مؤثر، در بسیاری از فرایندهای درمانی معمول، به مشکل می‌خوریم. ترمیم استخوان‌های شکسته، انجام برخی عمل‌های جراحی ساده و ابتدایی، پیوند اعضا و حتی شیمی‌درمانی؛ همگی به دسترسی به آنتی‌بیوتیک‌های مؤثر بستگی دارند. وقتی یک عفونت باکتریایی به درمان با آنتی‌بیوتیک‌های متداول پاسخ نمی‌دهد، پزشکان ناچار به تجویز یک آنتی‌بیوتیک یا ترکیبی از آنتی‌بیوتیک‌های قوی‌تر روی می‌آورند؛ رویکردی که می‌تواند با ایجاد پیامدهای ناخواسته بر سلامت افراد همراه باشد. مرکز کنترل و پیشگیری از بیماری آمریکا (CDC) گزارشی از جدیدترین آمارِ «مقاومت آنتی‌بیوتیکی» منتشر کرد. به‌استناد این گزارش؛ ۴۸هزار و ۷۰۰ خانواده هرساله یکی از عزیزان خود را به‌دلیل ابتلا به عفونت‌های باکتریایی مقاوم به دارو از دست می‌دهند. آمار حاکی‌ازاین‌است‌که این «اَبَرباکتری‌های» مقاوم به آنتی‌بیوتیک تنها در کشور آمریکا سالانه نزدیک به ۳۵هزار قربانی می‌گیرند. برای مقابله با فرایند ایجاد «مقاومت آنتی‌بیوتیکی» که تبعات آن این‌روزها بر هیچ‌کس پوشیده نیست، باید استفاده غیرضروری از این داروها را کنترل کنیم.
به‌استناد مطالعات انجام‌شده؛ نخستین و آشکارترین عامل بروز «مقاومت آنتی‌بیوتیکی»، استفاده بی‌رویه و نابجا از این‌نوع داروهاست. ازآنجاکه برخی‌افراد براین‌باورند که آنتی‌بیوتیک‌ها درمانی قطعی برای هر مشکلی هستند، از این داروها برای درمان بیماری‌هایی نظیر آنفلوآنزا و امثالهم نیز استفاده می‌کنند؛ این‌درحالی‌ست‌که آنتی‌بیوتیک‌ها تنها قادر به هدف‌گیری و ازبین‌بردن باکتری‌ها هستند و بدین‌ترتیب، تنها در درمان عفونت‌های باکتریایی مؤثرند. به‌عبارتی، آنتی‌بیوتیک‌ها در درمان آنفلوآنزا و دیگر بیماری‌های ویروسی قدرتی ندارند؛ بنابراین، وقتی فردی به‌اشتباه و البته بی‌رویه از آنتی‌بیوتیک استفاده می‌کند، باکتری‌های مفید موجود در بدن خود را از بین برده و توازن ظریفی را که سلامت انسان بدان وابسته است، به‌خطر می‌اندازد. به‌علاوه؛ باکتری‌ها ذاتاً مستعد تغییر و تکامل هستند. بدین‌ترتیب، برخی‌ازآن‌ها در گذر زمان راهی برای سازگاری پیدا کرده و در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم می‌شوند. درصورت استفاده نادرست و نابجا از آنتی‌بیوتیک‌ها، به باکتری‌های مقاوم فضا و اختیار بیشتری برای رشد و تکثیر می‌دهیم که دربرخی‌موارد به ظهور انواع دیگری از باکتری‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک منجر می‌شوند. افزون‌براین؛ سیستم درمانی نیز نقش مهمی را در بروز این بحران ایفاء کرده است. نتایج مطالعات انجام‌شده حاکی‌ازآن‌است‌که پزشکان دربرخی‌موارد به‌اشتباه اقدام به تجویز آنتی‌بیوتیک برای بیماران کرده یا بعضاً نوع اشتباهی از آنتی‌بیوتیک را تجویز می‌کنند؛ امری‌که بی‌تردید در ظهور بحران پزشکی موجود بی‌تأثیر نبوده است. علاوه‌براین؛ به‌استناد نتایج یک پژوهش؛ ۳۰ تا ۶۰درصد آنتی‌بیوتیک‌هایی که پزشکان برای مصرف بیماران بستری در بخش ICU تجویز می‌کنند، غیرضروری هستند.
نتایج یک مطالعه جدید نشان می‌دهد که با استفاده از ترکیبات خاصی از آنتی‌بیوتیک‌ها می‌توان با باکتری‌های خاص مقاوم به دارو و درمان، مقابله کرد. تحقیقات اخیر محققان دانشگاه کالیفرنیا نیز حاکی‌ازآن‌است‌که به‌جای استفاده از یک یا دو آنتی‌بیوتیک، بهتر است از ترکیب چهار یا حتی پنج‌نوع از این داروها استفاده شود. درپی گزارشی که در سال ۲۰۱۷ ازسوی سازمان بهداشت جهانی (WHO) منتشر شد و از «کمبود جدی آنتی‌بیوتیک‌های جدید» خبر داد، بیشتر مطالعات انجام‌شده دراین‌زمینه با هدفِ یافتن ترکیباتی جدید از آنتی‌بیوتیک‌ها یا جایگزینی مناسب برای آن‌ها در جنگ علیه باکتری‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک، متمرکز شده است. محققان درهمین‌راستا به کار بر روی ترکیبات جدید و مؤثر، ویروس‌های باکتری‌خوار و استفاده از پروبیوتیک‌ها روی آورده‌اند. گروه دیگر از دانشمندان نیز به استفاده از روش‌های طبیعی برای مقابله با ابرباکتری‌ها برآمده‌اند؛ آن‌ها براین‌باورند که جایگزین‌های گیاهی می‌توانند به‌اندازه آنتی‌بیوتیک‌ها درمقابله‌با باکتری‌ها تأثیر داشته باشند. تاکنون پژوهشگران «چای سبز»، «کرنبری»، «موسیر ایرانی» و «زردچوبه» را به‌عنوان منابع بالقوه جایگزین مؤثر آنتی‌بیوتیک‌ها معرفی کرده‌اند.
اگرچه کشف آنتی‌بیوتیک نویدبخش کنترل و درمان بسیاری از بیماری‌ها بود، به‌تدریج مصرف خودسرانه و بدون برنامه‌ریزی آن، به ظهور پدیده‌ای باعنوان «مقاومت در برابر آنتی‌بیوتیک» منجر شد. مقاومت به آنتی‌بیوتیک به‌معنای مقاومت میکروب‌های بیماری‌زایی‌ست که با جهش ژنی نسبت به این داروها مقاومت پیدا می‌کنند؛ درنتیجه، نسل‌های جدیدی به وجود می‌آیند که مبارزه با آنها را دشوار می‌کند. صدمه به کلیه‌ها، آسیب کبدی، تشنج و اختلال اعصاب محیطی؛ از پیامدهای مصرف آنتی‌بیوتیک است. «مقاومت آنتی‌بیوتیکی»، از مهم‌ترین معضلات بهداشتی جامعه امروز است؛ زیرا باعث خطر برای افرادی می‌شود که عفونت ساده‌ای داشته و درصورت درمان تحت‌نظارت پزشک می‌توانستند به‌خوبی بهبود یابند؛ اما با مصرف نابجای آنتی‌بیوتیک در دفعات قبل، باعث بی‌تأثیرشدن این داروها شده‌اند. آنتی‌بیوتیک، یک منبع باارزش دارویی‌ست که برای درمان عفونت‌های باکتریایی مورداستفاده قرار می‌گیرد و استفاده از آن تنها با تجویز پزشک و در یک دوره درمانی کامل مؤثر است.
مقاومت در برابر آنتی‌بیوتیک اکنون به یک معضل جهانی بدل شده است؛ همین‌مسئله، کارشناسان سازمان جهانی بهداشت را به ایجاد کمپینی برای مقابله با این معضل واداشته است. در سال 2012، «سازمان جهانی بهداشت» گزارشی را مبنی‌بر افزایش مقاومت به داروهای ایدز ارائه کرد؛ این گزارش نشان داد که کنترل این بیماری مهلک با داروهای رایج، اثربخشی کمتری دارد و باید به‌سمت داروهای پرهزینه‌تر حرکت کرد. یک‌سال‌بعد، 480هزارمورد جدید بیماری سل مقاوم به دارو در 100 کشور گزارش شد که به‌معنای دوره‌های درمان طولانی‌تر و اثربخشی کمتر داروهای فعلی بود. براساس آمارها؛ مقاومت به دارو سالانه سبب ایجاد حدود 440هزارمورد جدید سل مقاوم به چند دارو در دنیا می‌شود که حداقل 150هزار مرگ را به‌دنبال دارد. در ایران نیز میزان مصرف آنتی‌بیوتیک، 16برابر استاندارد جهانی‌ست و هزینه درمان فردی‌که به آنتی‌بیوتیک مقاوم شده، حدود 500 تا 700میلیون‌ریال ارزیابی شده است. 10 تا 15درصد داروها در ایران به‌گفته مسئولان؛ خودسرانه مصرف می‌شود و دراین‌میان، داروهای مسکن و آنتی‌بیوتیک‌ها بیشترین میزان مصرف خودسرانه دارو را تشکیل می‌دهند.
براساس گزارش «سازمان جهانی بهداشت»؛ نسبت بالایی از باکتری‌های مقاوم به آنتی‌بیوتیک که سبب عفونت‌های شایعی مانند عفونت‌های دستگاه ادراری، ذات‌الریه و عفونت‌های خون می‌شوند، وجود دارند. ناکارایی دارو برای رفع عفونت؛ یعنی افزایش نرخ ناتوانی، مرگ و البته تحمیل هزینه‌های هنگفت در بخش بهداشت. گسترش مقاومت میکروبی به آنتی‌بیوتیک‌ها نه‌تنها از تجویز غیرضروری در انسان؛ بلکه از مصرف گسترده آنها در دامپزشکی بروز می‌کند؛ کارشناسان هشدار داده‌اند که نبود نظارت دقیق دراین‌بخش می‌تواند مخاطرات تهدیدکننده سلامت ایجاد کند. پیگیری وضعیت سلامت و دارویی 36هزار زن در آمریکا به‌مدت هشت‌سال، نشان داده که استفاده طولانی‌مدت از آنتی‌بیوتیک، احتمال ابتلا به بیماری‌های قلبی و سکته مغزی را افزایش می‌دهد؛ محققان احتمال می‌دهند که آنتی‌بیوتیک با اختلال در توازن جمعیت میکروبی روده و نابودی میکروب‌های مفید، در افزایش التهاب و احتمال بروز بیماری‌های قلبی نقش دارد. متخصصان به پزشکان توصیه می‌کنند تنها زمانی‌که واقعاً به آنتی‌بیوتیک نیاز است، آن‌را تجویز کنند. اگر این وضع ادامه یابد تا سال 2050 حدود 10میلیون‌نفر جان خود را از دست می‌دهند؛ زیرا بدن آنها در برابر آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم شده است.
تاکنون محققان برای تولید انواع آنتی‌بیوتیک‌ها، به‌طورعمده از باکتری‌های موجود در خاک استفاده می‌کردند؛ اما گویا ظرفیت این منبع مهم آنتی‌بیوتیک به‌پایان رسیده و هرروز بر تعداد پاتوژن‌های مقاوم در برابر آنتی‌بیوتیک‌های موجود افزوده می‌شود. محققان دانشگاه «ویسکانسین» (مدیسون) با آزمایش روی 1400 حشره که از مناطق مختلف آمریکای شمالی و جنوبی گردآوری شدند، توانستند میکروب‌هایی را شناسایی کنند که در بدن حشرات زندگی می‌کنند و توانایی آن‌ها درمقابله‌با برخی از متداول‌ترین و خطرناک‌ترین پاتوژن‌های مقاوم در برابر آنتی‌بیوتیک، بسیاربهتر از عملکرد باکتری‌های موجود در خاک است. آنان در نوعی مورچه موسوم به «قارچ‌کار»، نوعی آنتی‌بیوتیک یافتند که آن‌را «سیفومایسین» نامیدند؛ این آنتی‌بیوتیک، در آزمایش‌ها اولیه روی قارچ‌هایی که در برابر سایر انواع آنتی‌بیوتیک‌ها مقاوم بودند، به‌خوبی عمل کرد و در موش‌ها بدون ایجاد هرگونه عوارض جانبی سمی، توانستند عفونت قارچی را درمان کند.
به‌گفته محققان؛ 23درصد از آنتی‌بیوتیک‌های تجویزی برای بیماران، بی‌فایده بوده و آنها اصلاً به مصرف آنتی‌بیوتیک نیازی ندارند؛ چراکه جز ایجاد مقاومت دارویی، هیچ تأثیر دیگری ندارد. در میان داروهایی که خودسرانه مصرف می‌شود نیز برخی داروها از اقبال بیشتری برخوردارند؛ براساس آمارنامه دارویی سال 96 که اواخر سال 97 ازسوی «سازمان غذا و دارو» منتشر شده است؛ قرص «سرماخوردگی» بزرگ‌سالان با یک‌میلیارد و 411میلیون و 408هزار و 448عدد، رتبه اول فروش عددی را در بین داروهای کشور دارد. قرص «آ.اس.آ/80میلی‌گرم» (آسپرین)، قرص «متفورمین/500» (دیابت)، قرص «لوزارتان پتاسیم/25میلی‌گرم» (فشارخون) و «رانیتیدین/150میلی‌گرم» (رفلاکس معده) رتبه‌های دوم و پنجم فروش عددی بین داروها را دارند. کپسول «آموکسی‌سیلین/500میلی‌گرم» رتبه ششم فروش عددی و رتبه اول فروش ریالی بین داروها را دارد.