هواپیمای اوکرائینی چگونه سقوط کرد؟

پیام‌ها و خبرهای متناقض درباره علت سقوط یک جت مسافربری اوکرائینی در نزدیکی تهران در ساعات اولیه روز چهارشنبه که به کشته‌شدن همه 176نفر مسافر و خدمه هواپیما شد، تقریباً بلافاصله پس از سقوط شنیده می‌شد. رسانه‌ها در ابتدا اعلام کردند که این حادثه نتیجه نقص فنی بوده است. سفارت اوکرائین در تهران نیز بیانیه مشابهی ارسال؛ اما بلافاصله این بیانیه را حذف کرد. بعدتر مقامات آمریکا و کانادا گفتند که دلایلی برای باور این مسئله دارند که هواپیما توسط یک سامانه دفاع هوایی ایران احتمالاً به‌طور تصادفی هدف گرفته شده است (ستادکل نیروهای مسلح ایران نیز بلافاصله به‌منظور بررسی این احتمال، هیئت بازرسی از کارشناسان فنی و عملیاتی، مستقل از سازمان هواپیمایی کشوری تشکیل داد). چند مقام وزارت دفاع آمریکا که خواستند نامشان فاش نشود، روز پنج‌شنبه به «واشینگتن پست» گفتند که مقامات آمریکایی معتقدند این هواپیما با موشک هدف گرفته شده و یک موشک پرتابگر «اس اِی-15» با آن اصابت کرده است. در اینجا به چند سؤال کلیدی درباره سامانه دفاع هوایی «اس اِی-15» و سانحه سقوط هواپیما که چندساعت پس از حمله موشکی ایران به دو پایگاه نیروهای آمریکایی در عراق در تلافی ترور سردار قاسم سلیمانی؛ فرمانده نیروهای قدس سپاه پاسداران، اتفاق افتاد، پاسخ داده شده است.

پدافند هوایی «اس اِی-15» چیست و چطور کار می‌کند؟
«اس اِی-15» یک پدافند هوایی ساخت روسیه است که امکان شلیک به هواپیماها در فاصله نسبتاً نزدیک را برای اپراتورهای خود فراهم می‌آورد. این سامانه همچنین به «تور» مشهور است. این پدافند هوایی می‌تواند با تسلیحات با هدف‌گیری دقیق و مهمات هدایت‌شونده، به هدف خود شلیک کند. طبق اسناد نظامی، این سامانه همچنین قابلیت ردگیری اهداف تا فاصله حدوداً 25کیلومتری را دارد و می‌تواند اهداف تا ارتفاع حدوداً 10کیلومتری را شناسایی کند. اسناد نظامی نشان می‌دهند که این پدافند برای دفاع هوایی در برابر اشیاء در ارتفاع پائین و متوسط طراحی شده و می‌تواند به‌طورهم‌زمان 48 هدف را ردیابی کند و درصورت لزوم، قابلیت شلیک دو موشک تقریباً به‌طورهم‌زمان را دارد. ویل مکنزی؛ یکی از اعضای گروه تحقیقاتی در برنامه دفاعی در مرکز امنیت آمریکایی جدید، گفت: «پدافند هوایی اس اِی-15، یک سامانه نسبتاً قدیمی‌ست که در درجه اول برای دفاع هوایی کوتاه‌برد ساخته شده است؛ این سامانه، یک سامانه قابل‌جابه‌جایی‌ست و می‌توان آن‌را حرکت داد». مایکل دویتسمَن؛ یکی از اعضای گروه تحقیقاتی در مرکز مطالعات منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای در مؤسسه مطالعات بین‌المللی میدلبری گفت که این سیستم، توان شلیک به اهداف در فاصله حدوداً 12کیلومتری را دارد. موشک پرتاب‌شده از این سامانه با «سیستم مادون‌قرمز مبتنی‌بر فضا» شبکه ماهواره‌های نظامی ایالات متحده که به‌عنوان یک سیستم اخطار اولیه برای پرتاب موشک‌های بالستیک و موشک‌های تاکتیکی طراحی شده، قابل‌شناسایی‌ست. این سیستم همچنین می‌تواند فعالیت‌های مادون‌قرمز در اتفاقات در ارتفاع پائین با امضای مادون‌قرمز مانند آتش‌سوزی و سقوط هواپیما را شناسایی کند. موشک‌هایی که از پدافند هوایی «اس اِی-15» شلیک می‌شوند، به‌منظور منفجرکردن اهداف در زمان انفجار خود موشک که باعث می‌شود قطعات فلزی به درون بدنه هواپیماها و هواپیماهای بدون سرنشین فرو رود، طراحی شده‌اند.

ایران چگونه به این پدافند هوایی دست یافته است؟
مقامات روسی در سال 2007 اعلام کردند که سامانه «تور ام-1» که همچنین به پدافند هوایی «اس اِی-15» مشهور است را به تهران تحویل داده‌اند. «گاردین» درآن‌سال گزارش داد که ایران براساس یک قرارداد 700میلیون‌دلاری، 29فروند از این پدافند را به‌دست آورده است. دویتسمَن گفت که مقامات آمریکا احتمالاً همان زمانی‌که ایران به این پدافند هوایی دست یافته، بسیار نگران بوده‌اند؛ چراکه این سامانه درقیاس‌با بسیاری از دیگر سامانه‌های دفاع هوایی ایران، «پیشرفته‌تر» بوده است.

ترامپ گفت یک‌نفر در ایران احتمالاً مرتکب «خطا» شده است؛ آیا چنین امکانی وجود دارد؟
ناظران به این مسئله اشاره کردند که نیروهای ایرانی احتمالاً در زمان وقوع این سانحه در نگرانی از واکنش آمریکا به حملات موشکی به پایگاه‌ها در عراق در وضعیت هشدار بوده‌اند (ستادکل نیروهای مسلح ایران نیز این مسئله را تائید کرده است). مایکل اسپیرتاس؛ یکی از مدیران مرکز بین‌المللی سیاست دفاعی و امنیتی رَند و یک مقام پیشین پنتاگون، با تمرکز بر استراتژی دفاعی و دفاع هوایی ایالات متحده، گفت: «اگر مسئله باتری پدافند هوایی مطرح باشد و آنها نگران حمله هوایی یا موشک بوده باشند، احتمالاً دستشان روی ماشه بوده است (برای شلیک فوری آمادگی داشتند). آنها احتمالاً از چیزی محافظت می‌کردند که برای کشورشان بسیارمهم بوده و همین‌مسئله آنها را عجول کرده. تصمیم‌گیری به خودداری از هدف‌گیری برایشان بسیارمشکل بوده است». به‌گزارش رویترز؛ پدافند هوایی «اس اِی-15» توانایی ردگیری خودکار تهدید و شلیک خودکار به آن‌را ندارد و احتمالاً اپراتور هدف را روی صفحه رادار شناسایی و موشک را شلیک کرده است. دویتسمن گفت اگر سانحه سقوط هواپیما درنتیجه شلیک موشکی رخ داده باشد، او باور دارد که این مسئله «واقعاً تصادفی» بوده: «کل این حادثه بسیارعجیب‌وغریب است. خیلی‌سخت می‌توان تصور کرد که اپراتورها درجریان اتفاقات نبوده‌اند و به هواپیماهای مسافربری اجازه داده شده که در زمان آماده‌باش برای حمله تلافی‌جویانه آمریکا از زمین بلند شود».

نظر مقامات دراین‌باره چیست؟
دونالد ترامپ؛ رئیس‌جمهوری ایالات متحده، روز پنج‌شنبه گفت که احتمالاً یک‌نفر مرتکب خطا شده: «برخی می‌گویند مشکل فنی بوده. به‌شخصه فکر نمی‌کنم که حتی چنین احتمالی وجود داشته باشد». جاستین ترودو؛ نخست‌وزیر کانادا هم گفت: «شواهد نشان می‌دهد که این هواپیما توسط یک موشک سطح‌به‌هوا توسط ایران هدف گرفته شده است. این احتمال وجود دارد که غیرعمدی بوده باشد». بیش از 60نفر از قربانیان سانحه، شهروندان کانادا بودند. ولدیمیر زلنسکی؛ رئیس‌جمهوری اوکرائین، از سران دیگر کشورها خواسته است تا اطلاعات خود را دراین‌زمینه با او درمیان بگذارند؛ اما درعین‌حال خواسته تا پیش از پایان تحقیقات، از نتیجه‌گیری‌های عجولانه حذر شود. اوکرائین یک گروه 45نفره؛ ازجمله کارشناسانی که در تحقیقات مربوط به سقوط پرواز هواپیمایی مالزی و متخصصان مسئول انتقال اجساد 11 اوکرائینی که در آن پرواز بودند را به ایران اعزام کرده است.
ستادکل نیروهای مسلح بلافاصله به‌منظور بررسی علت این حادثه دست‌به‌کار شد و نتایج را این‌طور اعلام کرد: «درپی تهدیدهای رئیس‌جمهوری و فرماندهان نظامی آمریکای جنایتکار مبنی‌بر هدف‌گرفتن تعداد زیادی از اهداف در خاک جمهوری اسلامی، نیروهای مسلح به‌منظور پاسخگویی به تهدیدات احتمالی در بالاترین سطح آماده‌باش قرار گرفتند. در ساعات پس از انجام عملیات موشکی، پروازهای جنگی نیروهای تروریست آمریکایی در پیرامون کشور افزایش یافته و اهداف متعددی در برخی صفحات رادار مشاهده شد که موجب حساسیت بیشتر در مجموعه‌های پدافند هوایی شد. در چنین شرایط حساس و بحرانی، پرواز شماره ۷۵۲ خطوط هوایی اوکرائین از فرودگاه امام‌خمینی(ره) حرکت کرده و هنگام چرخش، کاملاً در حالت نزدیک‌شونده به یک مرکز حساس نظامی سپاه و در ارتفاع و شکل پروازی یک هدف متخاصم قرار می‌گیرد که دراین‌شرایط براثر بروز خطای انسانی و به‌صورت غیرعمد، هواپیمای مذکور مورداصابت قرار گرفته که متأسفانه موجب به‌شهادت‌رسیدن جمعی از هم‌وطنان عزیز و جان‌باختن تعدادی از اتباع خارجی می‌شود».
طلا تسلیمی/ دیپلماسی ایرانی