یک‌شنبه 27 مهرماه 1399؛ پایان تحریم تسلیحاتی

1. آیا متن برجام محرمانه است؟ درغیراین‌صورت از چه طریقی و برای چه‌کسانی قابل‌دسترسی‌ست؟ متن برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در ۱۵۹ صفحه تنظیم شده به‌هیچ‌وجه محرمانه نیست. متن اصلی به‌زبان انگلیسی ازطریق سایت‌های اینترنتی مختلف قابل‌دسترسی‌ست. ترجمه فارسی برجام و ترجمه فارسی قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت که برجام ضمیمه آن است نیز برای همگان ازطریق تارنمای رسمی وزارت امور خارجه قابل‌دسترسی‌ست.
2. مگر ایران یک‌سال پس از خروج آمریکا از برجام، از توافق خارج نشده؟ پافشاری بر ادامه این‌مسیر برای چیست؟ تمام اقدامات ایران در کاهش پایبندی به تعهدات هسته‌ای خود ذیل بندهای ۲۶ و ۳۶ برجام، پس از خروج یک‌جانبه آمریکا از توافق بوده و عملاً به‌معنای خروج ایران از آن نیست. دلیل ادامه این‌مسیر هم این‌است‌که جمهوری اسلامی ایران تازمانی‌که برجام درراستای منافع ملی باشد، به آن پایبند خواهد بود. در اثبات اینکه برجام کماکان واجد ارزش راهبردی برای کشورمان است؛ ازجمله می‌توان به لغو اقدامات قهری شورای امنیت سازمان ملل متحد، برداشته‌شدن تحریم‌های اتحادیه اروپا و عادی‌سازی روابط تجاری و اقتصادی با ایران اشاره کرد. هرچند یکی از ستون‌های اصلی برجام (منافع اقتصادی کشورمان از توافق)، به‌دلیل تحریم‌های غیرقانونی ایالات متحده به‌شدت آسیب دیده و اکنون توازنی در توافق وجود ندارد؛ اما ایالات متحده با اقدامات مخرب خود در سطح بین‌الملل و شورای امنیت درنظر دارد ستون اصلی و راهبردی آن (منافع سیاسی ایران از برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت) را از بین ببرد. به‌همین‌دلیل، به‌هر‌بهانه غیرقانونی می‌خواهد پای ایران را مجدداً به شورای امنیت باز و اجماعی جهانی علیه ایران ایجاد کند. ازسوی‌دیگر، به‌دلیل عدم‌پایبندی طرف‌های برجام به تعهداتشان که همان حقوق مسلم ایران است، جمهوری اسلامی ایران بااستنادبه بندهای ۲۶ و ۳۶ حق دارد درصورت بازگشت تحریم‌ها اجرای تعهدات هسته‌ای را به‌صورت «جزئی» یا «کلی» متوقف سازد. با اجرای گام‌های پنج‌گانه کاهش تعهدات هسته‌ای، جمهوری اسلامی؛ بااینکه از برجام خارج نشده لیکن به هیچ‌یک از تعهدات هسته‌ای خود ذیل برجام متعهد نبوده و درعین‌حال، هم‌زمان با احقاق حق خود مبنی‌بر توقف تعهدات هسته‌ای و استمرار فعالیت‌های هسته‌ای متناسب با نیازهای فنی کشور، این فرصت را به طرف‌های برجام می‌دهد تا درصورت وجود عزم سیاسی و پس از تأمین تمام منافع ایران ذیل توافق و جبران آسیب‌های اقدامات غیرقانونی آمریکا ایران، باز تعهدات هسته‌ای خود ذیل برجام را به‌رسمیت بشناسد.
3. چرا در گروه مذاکره‌کننده ایرانی، افراد محدودی بودند؟ معیار انتخاب افراد و ترکیب گروه ایرانی بر‌چه‌مبنایی صورت گرفته بود؟ گروه مذاکره‌کننده ایرانی متشکل از حدود 20 کارشناس و مقام ارشد در حوزه‌های مختلف؛ اعم از حقوقی، سیاسی، امنیتی، هسته‌ای و ... بود. همچنین در داخل کشور یک‌گروه قابل‌اعتماد و توانمند به‌صورت برخط پشتیبان گروه مذاکره‌کننده ایران در محل مذاکرات بودند. معیار انتخاب افراد برای حضور در گروه مذاکره و نیز پشتیبانی علمی از تهران، علاوه‌بر مسائل علمی و تجربه کار عملیاتی مرتبط، مسائل امنیتی بود. باتوجه‌به حساسیت روند مذاکرات و طرح مسائل محرمانه در مقاطع همفکری و تبادل‌نظر گروه ایرانی در خارج از جلسات مذاکره و باملاحظه تمام دستورالعمل‌های ضد‌جاسوسی، همراهی هر فرد جهت حضور در گروه مستلزم تائید نهادهای ذی‌ربط امنیتی؛ ازجمله وزارت اطلاعات جمهوری اسلامی ایران بود.
4. آیا جمهوری اسلامی ذیل برجام، به‌صورت ابدی به چیزی متعهد شده؟ خیر؛ جمهوری اسلامی هیچ موضوعی را به‌صورت ابدی نپذیرفته؛ بلکه تمام محدودیت‌های پذیرفته‌شده، دارای زمان‌بندی مشخص و غیردائمی‌ست. تمام ‌موارد و زمان‌بندی‌ها در متن برجام موجود و قابل‌بررسی‌ست. درباره فعالیت‌های هسته‌ای تنها محدودیت دائمی ایران، مسئله ممنوعیت ساخت بمب هسته‌ای بوده که آن‌هم ذیل ان‌پی‌تی پذیرفته شده است.
5. آیا برجام قابل‌مذاکره مجدد است؟ ازآنجایی‌که برجام یک توافقنامه و سند جامع و نهایی برای یک بحران ساختگی درمورد برنامه هسته‌ای کشورمان است و براساس ملاحظات و پیچیدگی‌های ویژه‌ای تنظیم شده، این سند از پیوستگی و انسجام خاصی برخوردار است و امکان دست‌کاری آن به‌دلیل پیوستگی و ارتباط بین‌بخشی که دارد، ممکن نیست. برجام سندی خودبسنده است و بی‌وابستگی به سایر شرایط و قوانین و ... قابلیت اجرایی‌شدن دارد و ازآنجاکه نتیجه هر مذاکره مجددی پیرامونِ آن، اصولاً تغییر در متن را به‌دنبال خواهد داشت که درج این تغییرات مقدور نبوده و عملاً برجام قابل‌مذاکره مجدد نیست.
6. آیا برجام ارتباطی با سایر مسائل مانند تحولات منطقه‌ای و موشکی و غیره دارد؟ براساس تفاهم و اراده سیاسی نزد تمام طرف‌های مذاکره‌کننده برجام، این توافقنامه فقط مسائل هسته‌ای ایران و موضوعات رفع تحریم را مدنظر قرار داده و صرف‌نظر از تمام مسائل دیگر؛ ازجمله منطقه‌ای و موشکی، نهایی و توافق شده است. تنها قطعنامه ۲۲۳۱ در ضمیمه B بند ۳، درخصوص موضوع موشکی از ایران خواسته تا به‌مدت هشت‌سال از روز قبول توافق برجام، از هرگونه فعالیت مرتبط با «موشک‌هایی که برای قابلیت حمل سلاح‌های هسته‌ای طراحی شده‌اند»، خودداری کند. براساس‌آن؛ ایران به‌دلیل نداشتن سلاح هسته‌ای و عدم‌ طراحی موشک با قابلیت حمل کلاهک‌های هسته‌ای، همواره از توسعه صنایع موشکی خود دفاع کرده و در‌عمل مانعی بر مسیر پیشرفت‌های موشکی بالستیک در برنامه دفاعی کشور نیست.
7. آیا طبق برجام؛ تحقیق و توسعه فناوری هسته‌ای در ایران محدود شده است؟ توقف کامل و دائمی به‌هیچ‌وجه؛ محدودیت موردی و موقتی بله. وفق برجام، برخی از فعالیت‌های مرتبط با تحقیق و توسعه فناوری هسته‌ای کشور به‌صورت موقتی و اکثراً برای مدت ۱۰‌سال از روز قبول توافق که تا مهرماه سال ۱۴۰۴ است، محدود شده‌اند. شایان‌ذکر است؛ پس از سومین گام کاهش تعهدات هسته‌ای، در تاریخ ۱۵ شهریورماه ۱۳۹۸، ایران اعلام داشت، وفق حق خود ذیل بند ۲۶ برجام و درپاسخ‌به خروج یک‌جانبه آمریکا از برجام و وضع غیرقانونی مجدد تحریم‌ها علیه ایران، به هیچ‌یک از محدودیت‌های تحقیق و توسعه وفق برجام تعهدی ندارد. ضمناً دراین‌مدت تحقیق و توسعه در حوزه‌های ایزوتوپی؛ مثلاً در حوزه آب‌سنگین اراک سرعت بیشتری گرفت که صدها ماده شیمیایی ایزوتوپی تولید و میزان قابل‌توجهی به کشورهای توسعه‌یافته صادر شد و تولید ایزوتوپ‌های جدید همچون اکسیژن ۱۸ که تحقیقات مرتبط‌با‌آن از سال ۱۳۹۳ آغاز شده بود، به نتیجه رسیده و تولید صنعتی آن در سال ۱۳۹۷ و پس از برجام محقق شد که حاکی از عدم‌توقف تحقیق و توسعه دراین‌حوزه‌هاست.
8. آیا ساخت و آزمایش موشک‌های بالستیک که بخش جدایی‌ناپذیر از برنامه دفاعی ایران هستند، نقض فاحش قطعنامه ۲۲۳۱ به‌حساب می‌آید؟ کشورهای غربی؛ ازجمله سه کشور آلمان، فرانسه و بریتانیا (E۳)، ایالات متحده، رژیم صهیونیستی و برخی کشورهای عرب منطقه، در نامه‌های متعدد به شورای امنیت، ادعا کرده‌اند ایران با توسعه قابلیت‌های موشکی، قطعنامه را «نقض» کرده. در قطعنامه ۲۲۳۱ اشاره‌ای به صنایع متعارف نظامی ایران و موشک‌های بالستیک این کشور نشده. همان‌طورکه اشاره شد، این قطعنامه در پیوست دوم صرفاً از ایران «درخواست» کرده که درزمینه موشک‌های بالستیک «طراحی‌شده برای قابلیت حمل سلاح‌های هسته‌ای» هیچ فعالیتی صورت ندهد. مـوضوع درخواست شورا از ایران درخصوص موشک‌های بالستیک در سند توافق جامع و در قطعنامه ۲۲۳۱‌ ذیل ماده ۴۱ گنجانده نشده و صرفاً در بخش پیوست قطعنامه آمده و به‌لحاظ حقوقی، غیر‌الزام‌آور است؛ پس اجرانکردن آن ازسوی ایران، نقض توافق جامع نبوده و به‌دلیل‌اینکه جـزو تعهدات ایجادشده برای ایران ازسوی شورای امنیت نیز نیست، اجرا‌نکردن آن، نقض فاحش قطعنامه محسوب نمی‌شود. همان‌گونه که اشاره شد؛ در بیانیه گروه ۱+۵ و اتحادیه اروپا (پیوست دوم قطعنامه) چنین ادعا شده که بر برنامه موشکی ایران محدودیت‌هایی اعمال شده، به‌همین‌سبب، به‌دنبال صدور قطعنامه ۲۲۳۱، جمهوری اسلامی ایران نیز بیانیه‌ای صادر کرد و در آن مواضع کشورمان را درخصوص اجرای برجام و این قطعنامه و موضوعات خارج از توافق که در بیانیه گروه ۱+۵ و اتحادیه اروپا به آن‌ها اشاره شده، رد کرده و تفسیر رسمی خود را ارائه کرده است. همچنین دراین‌بیانیه نیز اشاره شده که چنانچه طرف‌های توافق، به تعهدات خود در چهارچوب توافق عمل نکنند، ایران نیز رفتار متقابل خواهد داشت.
9. تفاوت قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت ملل متحد با قطعنامه‌های پیشین این شورا درمورد ایران چیست؟ قطعنامه ۲۲۳۱ مصوب سال ۲۰۱۵ شورای امنیت ملل متحد، تمام قطعنامه‌های تحریمی که ذیل فصل هفتم منشور ملل متحد و از سال ۲۰۰۶ علیه ایران تصویب شده بودند را خاتمه بخشید؛ به‌نحوی‌که هیچ تحریمی ذیل ملل متحد علیه کشورمان باقی نماند و صرفاً چند نظام محدودسازی را جایگزین آن‌ها کرد. قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، دستور برای توقف کلیه فعالیت‌های مربوط به غنی‌سازی را که در قطعنامه‌های پیشین مورد تصریح و تأکید قرار گرفته بود، خاتمه بخشید و فعالیت هسته‌ای ایران را به‌رسمیت شناخت. همچنین شورای امنیت ملل متحد در این قطعنامه برخلاف قطعنامه‌های پیشین و به‌جای منع ایران از انجام آزمایش‌های موشکی، صرفاً از ایران درخواست می‌کند که به‌مدت هشت‌سال به فعالیت در حوزه «موشک‌های بالستیک که برای حمل سلاح‌های هسته‌ای» طراحی شده‌اند، نپردازد.
10. چرا پس از برجام فقط تحریم‌های هسته‌ای برداشته شد؟ آنچه درروند مذاکرات، موضوع مذاکره و درنهایت توافق بود، مسئله هسته‌ای بود و لاغیر؛ درحقیقت، هیچ‌یک از موضوعات و چالش‌های ساختگی غربی‌ها همچون مسائل منطقه‌ای، موشکی، حقوق بشر و تروریسم موضوع مذاکره نبود. باتوجه‌به‌اینکه در سازوکار وضع تحریم، اصولاً برای هر تحریم یک یا چند موضوع ویژه انتخاب می‌شود، درخصوص کشور ما، بخشی از این تحریم‌های ظالمانه با موضوعات ساختگی همچون حقوق بشر و تروریسم وضع شده و ازاین‌رو به‌دلیل تمرکز مذاکرات بر صرف مسائل هسته‌ای، برداشتن تحریم‌های هسته‌ای قابل درج در توافق بود که چنین مقرر شد؛ بااین‌وجود، در مواردی برخی تحریم‌ها با موضوع غیرهسته‌ای نیز پس از طی روندی برداشته شدند.
11. چرا در برجام تضمینی از آمریکا گرفته نشده است تا این کشور را مجبور به پایبندی به توافق کند؟ گرفتن ضمانت در عرصه بین‌الملل به‌معنای عام و مصطلح آن عملاً ممکن نیست؛ چراکه هیچ کشوری حاضر به چشم‌پوشی از حاکمیت خود در اعمال‌نفوذ به‌عنوان یک بازیگر در عرصه بین‌الملل نیست؛ بدین‌معناکه هیچ کشوری را درصورتی‌که تصمیم به عملی بگیرد، نمی‌توان مجبور به امر دیگری کرد؛ اما آنچه ضمانت اجرای پایبندی به مفاد یک توافق بین‌المللی درنظر گرفته می‌شود، دوطرفه‌بودن حقوق و تکالیف در آن توافق است؛ طوری‌که هریک‌ازطرف‌ها بدانند درصورت عمل‌نکردن به تکالیفشان، طرف مقابل نیز تکالیف برآمده از متن توافق را که مطلوب اوست، نقض می‌کند و عملاً عدم‌پایبندی به تعهدات، هزینه‌زا می‌شود. این‌مورد به‌خوبی در چندین بند برجام دیده شده؛ از جمله در بندهای ۲۶ و ۳۶ که ایران بااستنادبه همین بند، به توقف تعهدات هسته‌ای خود پرداخت.
12. اگر برجام توافق خوبی بود، چرا آمریکا هم تمایلی به ادامه آن نداشت و از آن خارج شد؟ پاسخ این سؤال تاحدی درون خود سؤال نهفته؛ درواقع، درصورتی‌که دولت ایالات متحده که در موقعیت‌های متعدد دشمنی خود با ملت ایران را نشان داده است، منافع حاصله از این توافق برای خود را در مقابل تعهدات و تکالیف خود، قابل‌قبول می‌دید، سعی بر ابقای وضع موجود و ادامه طرفیت در برجام داشت؛ در مقابل خروج ایالات متحده از برجام و تلاش برای برهم‌زدن آن، اگرچه مطلوب نیست؛ لیکن حاکی از این واقعیت است که از دید آمریکایی‌ها، داده‌ها و ستانده‌های برجام درراستای منافعشان نبوده و مطلوب آن‌ها نیست.
13. آیا اگر آمریکا بخواهد به برجام بازگردد، این امکان هست؟ ما آن‌را می‌پذیریم؟ درباره این‌مسئله فصل‌الخطاب، سخنان رهبر معظم انقلاب است که در بیانات در ابتدای درس خارج فقه مورخ ۲۶ شهریورماه 98 فرمودند: «رئیس‌جمهوری محترم، وزیر خارجه، مسئولین کشور همه یک‌صدا، یک‌زبان گفتند که ما با آمریکا مذاکره نخواهیم کرد؛ نه مذاکره دوجانبه، نه مذاکره چندجانبه. اگر آمریکا حرف خودش را پس گرفت و به آن معاهده هسته‌ای که نقض کرده بود، برگشت و توبه کرد و شد عضو کشورهای معاهده‌کننده، آن‌وقت در جمع کشورهای معاهده‌کننده که شرکت و با ایران صحبت می‌کنند، او هم شرکت کند؛ بدون آن، هیچ‌گونه مذاکره‌ای در هیچ سطحی بین مسئولین جمهوری اسلامی و آمریکایی‌ها اتفاق نخواهد افتاد»؛ که این به‌معنای امکان پذیرش مشروط آمریکا در برجام است؛ پذیرشی مشروط به ایفای تعهدات برجامی که این کشور تا امروز نقض کرده است.