توصیه‌های روان‌شناختی برای ایام محدودیت‌های کرونایی
این‌روزها چه کنیم حالمان بهتر شود؟
در کنار مشکلات اقتصادی ناشی از تحریم‌های ظالمانه، کرونا نیز بر ابعاد تنگنای معیشتی افزوده و با سیل اخبار و حوادث ناگوار بیماری و فوت، سیلی از حال بد را روانه زندگی‌ها کرده است. به‌گزارش ایرناپلاس، حدود نه‌ماه است که کشور ما و جهان درگیر مهمانی بدشگون به‌نام کروناست و متأسفانه هرروز بر ابعاد همه‌گیری آن افزوده می‌شود. یکی از پیامدهای این‌وضعیت، گسترش روزافزون افسردگی، وسواس و دل‌مردگی‌ست که لازم است در کنار محدودیت‌ها و شیوه‌نامه‌های بهداشتی، پروتکل‌هایی اجرایی برای موضوع مهم «بهداشت روان» مردم تدوین و در رسانه‌ها منتشر شود. باتوجه‌به اهمیت موضوع، ایرناپلاس با دکتر علی‌اصغر اصغرنژاد؛ روانشناس و دانشیار دانشگاه علوم پزشکی ایران؛ عضو هیئت‌علمی انستیتو روان‌پزشکی تهران و مدیر سابق گروه بهداشت روان دانشکده علوم رفتاری و سلامت روان به گفت‌وگو پرداخت. اصغرنژاد درباره ارزیابی و برآورد خود از وضعیت بهداشت و سلامت روان جامعه دراین‌روزها گفت: «واقعیت اینکه اوضاع روان مردم هر جامعه‌ای ارتباط مستقیمی با مفهوم درماندگی دارد؛ با افزایش شمار و گستره درماندگی و ناکامی، به‌میزان غم و غصه و فرسایش اعصاب مردم افزوده شده و در رفتارهای افسرده‌وار و پرخاشگرانه نمود می‌یابد». وی اضافه کرد: «وقتی انسان‌ها کنترل زندگی و سرنوشت به‌معنای آینده دور یا نزدیک خود را از دست می‌دهند، هم اوضاع جسمانی و ظاهری زندگی‌شان به هم می‌ریزد و هم زمینه برای ایجاد یا افزایش بیماری روانی افزایش می‌یابد». وی ادامه داد: «فرض کنید پدر خانواده‌ای با پس‌انداز زیاد، برای خرید خودرویی ارزان برنامه‌ریزی کرده است، ناگهان با افزایش قیمت مواجه می‌شود، این فرد دچار ناکامی و سپس درماندگی شده و به‌مرور مخاطرات روانی در قالب‌های غم، اندوه، تنش، استرس، افسردگی و ... نمایان می‌شود؛ این همان وضعیتی‌ست که این‌روزها در جامعه شاهدیم». این متخصص روانشناسی بالینی یکی از پیامدهای این‌وضعیت را بالارفتن آمار خشونت‌ها و درخواست‌های طلاق می‌داند: «اگرچه آمار دقیق درگیری‌ها و طلاق را باید دستگاه‌های مسئول اعلام کنند، اما در چندماه‌اخیر عوامل زمینه‌ساز این مشکلات بیشتر شده‌اند و با ماندن در خانه، مشکلات معیشتی، قطع یا کاهش تماس و رابطه فیزیکی و عاطفی، ترس از بیمار شدن و مرگ و ... خُلق افراد پایین آمده و در شکل عدم سازگاری و پرخاش یا درخواست جدایی بروز می‌کند». اصغرنژاد درباره راهکارهای عملی کاستن از رنج روحی روانی مردم و بهبود بهداشت روانی جامعه معتقد است: «هرکاری‌که خلق را شاد کند منجر به تقویت سیستم ایمنی بدن شده و از حال بد و رنج روانی خواهد کاست، از رفتارهای ساده مانند خرید یا پرورش گل گرفته تا فعالیت بدنی مناسب، تهیه غذای موردعلاقه، ارتباط عاطفی مفید، طنز و شوخی و سرگرمی همه اموری جزئی، ساده و کم‌هزینه هستند که باعث بهبود حال بد افراد شده و از رنج و آلام روانی آن‌ها خواهد کاست». وی افزود: «تنفس درست، آرام و عمیق به‌شکل دیافراگمی باعث آرامش تن و ذهن می‌شود؛ استفاده مفید و مؤثر از روش‌های ساده مانند ریلکسیشن و آرام‌سازی، نشستن روی مبل یا صندلی و رهاکردن عضلات چنانچه به‌طورمرتب انجام شود، از برانگیختگی اعصاب کاسته و شادی و آرامش را به‌همراه می‌آورد». این عضو هیئت‌علمی انستیتو روان‌پزشکی تهران همچنین توصیه کرد: «هرچه‌بیشتر به خاطرات بد و منفی فکر کنیم، آه و ناله سر دهیم، طرح‌واره‌های منفی بیشتری در ذهن شکل می‌گیرد و زمینه‌ساز بدخلقی و رفتارهای مخل آرامش می‌شود؛ برعکس با مرور منظم و عمیق خاطرات خوب، تجربه‌های حسی آرام‌بخش را بیشتر درک می‌کنیم و این‌روند به‌تدریج سبب شادی پایدار می‌شود». وی ادامه داد: «درباره آینده نیز هرچقدر از نگرانی‌هایی که هنوز نیامده‌اند کم کنیم، حالمان بهتر می‌شود و بهتر می‌توانیم رویدادهای فردا را بسازیم». او اضافه کرد: «استفاده حداکثری از فرصت‌های کوچک و جزئی برای شاد شدن و شادکردن، کمک و یاری و خیرخواهی برای دیگران، یادگرفتن مهارتی جدید، دانستن موضوع یا دانشی تازه، کشف کردن ناشناخته‌های ساده و زندگی و گذراندن وقت در فضای باز و آزاد متناسب با ویژگی‌های فصل‌های مختلف، همگی باعث بهترشدن حال افراد می‌شود. هر فردی می‌تواند فهرستی از فعالیت‌های لذت‌بخش و اهداف شیرین و هیجان‌آمیز برای خود تهیه و به‌مرور به شادی و نشاط خود اضافه کند». استاد روانشناسی دانشگاه علوم پزشکی ایران درادامه به دو موضوع مهم «رابطه» و «فداکاری‌های مضر» اشاره کرد و افزود: «آدم‌ها به رابطه زنده‌اند، هرچه بتوان روابط بیشتر و باکیفیت‌تری داشت و بی‌دریغ و عاشقانه دیگران را دوست داشت و از ساده‌ترین چیزها مانند خرید یک کارت تبریک برای خوب کردن حال اطرافیان استفاده کرد، حال خود افراد نیز بهتر می‌شود. موضوع مهم دیگر، توجه به‌خود و سلامتی جسم و جان است که باعث کمک و تأثیر بیشتر بر دیگران می‌شود؛ افراد هرچقدر بیشتر حواسشان به سلامتی بدنی و روانی خود باشد و از فداکاری‌های نادرست کم کنند، بیشتر می‌توانند به شادی و آرامش اطرافیان کمک کنند». اصغرنژاد درباره انتقاد برخی به روانشناسی و ایراد «تقلیل‌گرایی» گفت: «هیچ روانشناسی منکر عوامل اجتماعی و سیاسی تولید غم و ناراحتی و مضیقه نیست. درست است که مشکلات بهداشت روان مردم، فقط منحصر به مشکلات فردی یا بین‌فردی نیست و معضلات جامعه، جهان، نظام ظالمانه جهانی و محیط‌های ناسلام ارتباطی هم بسیارمؤثر هستند؛ به‌طور نمونه کارمندی که یک رئیس بد و نامتعادل دارد نمی‌تواند نقش محیط را که خارج از کنترل اوست، انکار کند؛ اتفاقاً یکی از رسالت‌های روانشناسی، اصلاح و بررسی عوامل اجتماعی آسیب‌زا مانند رسانه، فیلم، اخبار منفی، وقایع وحشت‌بار، جنگ و کشتار و ... است و همواره به نقش پررنگ اخبار خوب، وقایع انسان‌دوستانه و مثبت تأکید دارد». وی افزود: «مجموعه‌ای از عوامل مانند رسانه، حاکمیت، مدیران، برنامه‌ریزان کلان در سلامت جسم و جان مردم مؤثرند، اما مسئله مهم اینکه افراد بعضی ناگواری‌ها را نه می‌توانند اصلاح کنند و نه چاره‌ای برای رفع آن‌ها دارند، در این شرایط است که روانشناسی ظاهر می‌شود و قدرت تاب‌آوری، افزایش ظرفیت و شیوه‌های مناسب انعطاف‌پذیری را آموزش می‌دهد». این روانشناس خاطرنشان کرد: «در چنین مواردی فرد باید بیاموزد که ضمن افزایش ظرفیت روانی خود، عنصر خلاقیت را به‌کار گیرد و بر توانمندی‌هایش بیفزاید. هر فردی با علم به اینکه چیزهایی خارج از اراده ماست، می‌تواند با منابع موجود و بررسی درست مقتضیات، مهارت حل مسئله را بیاموزد و با خلاقیت و تدبیر بهتر به کاهش مشکلات و افزایش شاخص لذت و خلق شاد خود کمک کند. به‌همین‌دلیل است که آموزش مفاهیم و مهارت‌های زندگی تااین‌حد در دنیا پیگیری می‌شود. علاوه‌براین، استرس‌ها و بی‌قراری‌های کودکان که ناشی از تعطیلی مدارس و در خانه ماندن‌های طولانی‌مدت است ازیک‌طرف، سرخوردگی‌های کودکان و دانش‌آموزان ناتوان از تهیه تجهیزاتی اعم از گوشی‌های هوشمند و تبلت برای پیوستن به آموزش مجازی از دیگر مواردی است که اهمیت سلامت روان را بیشتر می‌کند و در جای خود باید موردتوجه قرار گیرد. درمورد ضرورت سلامت روان آنچه ضروری به‌نظر می‌رسد این‌است‌که؛ برای رسیدن به سلامت روان توأم با شادی و نشاط و آرامش در زندگی، چاره‌ای نیست جزاینکه حداقل‌هایی از نیازهای ضروری فرد تأمین شود. در همین خصوص کارشناسان در حوزه علوم اجتماعی و روانشناسی یادآوری می‌کنند باید شرایط و زیرساخت حال خوب داشتن در جامعه فراهم شود به‌گونه‌ای که نیازهای اساسی برآورده شود تا افراد درصورت مشاهده مشکلات مرتبط با سلامت روان به فکر درمان برآیند و آن‌را در درون خود انباشته نکنند». دراین‌خصوص باید یادآور شد که بنا بر گفته رئیس اداره بهزیستی شهرستان بروجرد بسیاری‌ازافراد مبتلابه بیماری‌های اعصاب و روان که اکنون این بیماری در آن‌ها مزمن شده است و نیاز به بستری در مراکز دائمی بیماری‌های اعصاب و روان دارند اگر به‌موقع درمورد بیماری خود اقدام به درمان می‌کردند اکنون نیازمند بستری تمام‌وقت و دوره‌ای در مراکز بیماران مزمن نبودند. کرم رضا پیردایه می‌گوید: «هم‌اکنون در مرکز شبانه‌روزی و نگهداری بیماران اعصاب و روان مزمن ابن‌سینا بروجرد بیماران مرد با میانگین سنی ۱۶ سال‌به‌بالا پذیرش می‌شوند و تا بالای ۶۰ سال هم بیمار دراین‌مرکز وجود دارد که تعداد آن‌ها حدود ۱۴۰ نفر است و بیمارانی از سراسر استان لرستان هستند». مرکز شبانه‌روزی بیماران روانی مزمن آمین، یکی‌دیگر از مراکز مرتبط با بیماران روانی در بروجرد است که دراین‌خصوص سارا مقدسی مسئول فنی این مرکز در گفت‌وگو با خبرنگار ایرنا گفت: «این مرکز از ظرفیت ۵۰ نفر برخوردار است؛ این بیماران با اینکه به‌عنوان بیمار روانی مزمن نگهداری می‌شوند ولی با کمترین محبت و مهربانی به آرامش می‌رسند». وی باتأکیدبراینکه هر بیماری اعصاب و روان را باید به‌موقع موردتوجه قرار داد، اضافه کرد: «بسیاری از مشکلات روانی به‌صورت مشکلاتی کوچک آغاز می‌شود که درصورت بی‌توجهی و درمان نکردن به‌مرور به گره بزرگی تبدیل می‌شود تاجایی‌که باید روش‌های درمانی سخت‌تر و پیچیده‌تری در پیش گرفت. سلامت روان اعضای خانواده در عصر حاضر یکی از عوامل تعیین‌کننده انسجام خانواده در نقش‌آفرینی اجتماعی است». به‌دلیل دگرگونی در ایجاد آسیب‌های نوپدید شرایط مقابله با بحران و آسیب هم متفاوت شده است. بهداشت روان یکی از مهم‌ترین موارد فراموش شده بهداشت عمومی است که شامل مواردی همچون پیشگیری از بروز افسردگی، اختلالات اضطرابی و بیماری‌هایی نظیر اسکیزوفرنی می‌شود. مشکلات بهداشت روان سالانه میلیون‌هانفر را در سراسر جهان تحت‌تأثیر قرار می‌دهد و طبق آمار فعلی از هر چهار فرد، یک‌نفر درطول زندگی خود به‌نحوی مشکل بهداشت روانی را تجربه می‌کند. در شرایط فعلی که شیوع کرونا زندگی تمامی مردم جهان را تحت‌تأثیر قرار داده است، مسائل مربوط به بهداشت و سلامت روان بیش از هر زمان دیگر اهمیت می‌یابد شعار امسال سازمان بهداشت جهانی برای هفته سلامت نیز بیانگر اهمیت این بعد از سلامت است.
تنش‌های خانواده در دوران کرونا؛ تهدیدی مضاعف بر سلامت روان
فرشته رحیمی مشاور خانواده در گفتگو با خبرنگار ایرنا بابیان‌اینکه سلامت روان بخصوص با شیوع کرونا بیشتر از قبل درمعرض تهدید قرار گرفته است گفت: « بهداشت روان به مفهوم حالت توازن بین شخص و دنیای پیرامون او و سازگاری شخصی با خود و دیگران و همزیستی بین واقعیت‌های خود، مردم و محیط زیست است». وی باتأکیدبراینکه سلامت روان، بسترساز سلامت جسمی است افزود: « بهداشت روان، دانش و هنری است که به افراد کمک می‌کند تا با ایجاد روش‌هایی صحیح ازلحاظ روانی و عاطفی، بتوانند با محیط خودسازگاری داشته و راه‌حل‌های مطلوب‌تری را برای حل مشکلاتشان انتخاب نمایند». این مشاور روانشناسی بابیان‌اینکه خانواده نقش اساسی در سلامت روان اعضای خود دارد افزود: « خانواده دریچه ورود به جامعه است که در آن ارزش‌ها، فرهنگ، پرورش و تربیت، تداوم نسل، تأمین نیازهای اساسی، تعادل روانی و عواطف و هیجانات در آن شکل می‌گیرد».
نظام اقتصادی و سلامت روان
این مدرس دانشگاه به سایر عوامل مداخله‌گر در سلامت روان اشاره کرد و گفت: « به‌طورحتم سلامت روانی اعضای جامعه از نظام اقتصادی آن تأثیر می‌پذیرد». یک نظام اقتصادی ناکارآمد، فرد را در سطح اشتغال و عملکرد سازمانی و ازلحاظ فضای اقتصادی کلان دچار آسیب می‌کند». وجود تورم و عدم تطبیق درآمد و هزینه‌های خانواده موجب آسیب به روان افراد شده است». رحیمی افزود: « وجود سازمان‌هایی که در آن استعداد افراد شکوفا نشده و ازنظر شرایط کاری نیروی انسانی در فشار هستند نیز به‌همین‌ترتیب عمل می‌کند». به‌همین‌دلیل در ایران نیز باید توجه داشت که عملکرد شاخص‌های اقتصادی، وضعیت بیکاری و اشتغال بخشی از وضعیت سلامت روانی جامعه را مشخص می‌کنند». وی بااشاره‌به تلاش روانشناسان برای هدایت و حمایت از خانواده در تأمین سلامت روان جامعه افزود: « آموزش و مشاوره، درمان در خانواده با هدف هماهنگی با تغییرات، حل تضادها و تعارضات، همبستگی بین اعضا، وضع و عمل به قوانین خانواده، تقسیم وظایف و همدلی از جمله عوامل مؤثر بر تضمین سلامت روان است». مدرس آموزش خانواده گفت: « اختلالات روانی شایع همچون؛ افسردگی، دوقطبی، اسکیزوفرنی، اختلال پانیک، اختلال وسواسی، اختلال استرس پس از سانحه، اختلالات اضطرابی، اختلالات مرتبط با مصرف مواد مخدر و روان‌گردان، اختلالات جنسی، اختلالات شبه جسمی، اختلالات خواب، اختلالات انطباقی و اختلالات شخصیت در مقابل سلامت روان جامعه قرار می‌گیرند که بسیاری‌ازموارد شیوع به‌علت عدم آگاهی و مهیا نبودن زیرساخت‌های لازم و نیروی متخصص است». وی افزود: « در سال جاری که همه‌گیری کووید ۱۹ زندگی روزمره بشر را به‌میزان قابل‌توجهی دچار تغییر کرده و چالش‌های بسیاری را برای تمامی اقشار جامعه به‌وجود آورده است». بیماران اعصاب و روان بیش از هر زمان دیگر دچار انزوای اجتماعی و مشکلات ناشی‌ازآن شده‌اند». ازسوی‌دیگر دسترسی به خدمات بهداشت روان با کیفیت کاهش یافته است که اصلی‌ترین علت آن بالابودن خطر ابتلا به ویروس کرونا در مراکز نگهداری بیماران اعصاب و روان یا مؤسسات روان‌پزشکی است». این روانشناس بالینی به راهکارهای کاهش اختلالات روانی اشاره کرد و افزود: « برای بهبود سلامت روان در دو سطح کلان و خرد باید برنامه‌ریزی مناسب صورت پذیرد در سطح کلان شاخص‌های محیطی که متأثر از نظام اقتصادی، اجتماعی و سیاسی هستند با بهبود خود سلامت روان جامعه را افزایش می‌دهند». در سطح خرد غربالگری، آموزش، مشاوره و فرهنگ‌سازی راهکار بهبود سلامت روان است». باتوجه‌به عواقب ناگوار اقتصادی و اجتماعی ناشی از کرونا و بار روانی شدید ناشی‌ازآن، نیاز به مراقبت‌های بهداشت روان نیازمند توجه جدی‌تر و برنامه‌های اجرایی مناسب دارد». شاید به‌همین‌دلیل هدف از کمپین روز جهانی سلامت روان در سال جاری، تمرکز روی سرمایه‌گذاری دراین‌بخش است و سازمان جهانی بهداشت به‌همراه اتحادیه جهانی بهداشت روان و فدراسیون جهانی بهداشت روان، خواستار افزایش گسترده سرمایه‌گذاری در بخش سلامت روان هستند».