سود و زیان کشورهای میزبان از جام جهانی
پاپ ژان پل دوم، جمله معروفی درباره جام‌جهانی فوتبال دارد: «در میان همه موضوع‌های بی‌اهمیت، فوتبال به‌مراتب ازهمه‌مهم‌تر است»؛ این جمله یعنی جام‌جهانی فوتبال حتی در میان افرادی‌که به فوتبال علاقه چندانی ندارند هم می‌تواند جذاب باشد. میزبانی جام‌جهانی فوتبال مزایای زیادی دارد اما دریافت مجوز میزبانی آن می‌تواند یک فرآیند ۱۰ساله باشد. کشورها باید پیشنهاد خود را برای میزبانی به فیفا ارائه دهند و شرایط نه‌گانه میزبانی و برنامه دقیق به‌منظور تأمین اهداف فیفا را داشته باشند. قطر ازنظر مساحت کوچک‌ترین کشوری‌ست که تاکنون میزبان این‌رویداد بزرگ بوده. جام‌جهانی فوتبال بزرگ‌ترین رویداد ورزشی در تقویم جهانی‌ست و انتظار می‌رود تا پایان بازی‌ها در دوحه، بیش از پنج‌‌میلیاردنفر مسابقات را ازطریق تلویزیون تماشا کرده و حدود یک‌میلیون‌نفر نیز به این‌کشور سفر کنند. «برتولد ترنکل» یکی از مسئولان توریسم قطر اعلام کرده این‌کشور قصد دارد با چیزی فراتر از فوتبال، بازدیدکنندگان را شگفت‌زده کند. در چندماه پیش از شروع رقابت‌ها، سواحل جدید، پارک‌های تخصصی، هتل‌ها و مراکز ورزش‌های آبی مدرنی افتتاح شده است؛ اما باید دید آیا این مسابقات و یا رویدادهای مشابه ورزشی بین‌المللی، برای کشورهای میزبان منفعت مالی دارد یا نه. درآمدهای هنگفتی از محل فروش بلیت بازی‌ها و فروش کالاهای مرتبط با بازی‌ها گرفته تا حمایت مالی شرکتی و گردشگری در رویدادی مانند جام‌جهانی فوتبال وجود دارد؛ اما باید دید چقدر از عواید برگزاری این مسابقات به کشور میزبان می‌رسد؟ آیا میزبانی این‌رویدادها ازنظر مالی ارزشش را دارد؟ اگر بخواهیم ازنظر اقتصادی جواب دهیم باید بگوییم بسیاری از کارشناسان، اعتقادی به صرفهِ اقتصادی برای برگزاری رویدادهای بزرگ ورزشی ندارند. بیشتر کشورهای میزبان جام‌جهانی ده‌هامیلیارددلار برای آماده‌سازی استادیوم‌ها، توسعه زیرساخت، ساخت هتل و غیره هزینه می‌کنند که بسیاری از این هزینه‌ها اغلب جبران نمی‌شود، حداقل نه ازنظر بازگشت پول نقد. برخی معتقدند اگر این‌روند ادامه یابد در آینده، انگیزه‌های مالی برای میزبانی رویدادهای بزرگ ورزشی کم‌رنگ می‌شود. البته با همین شرایط نیز چند کشور درحال‌توسعه برای میزبانی جام‌جهانی فوتبال ۲۰۳۰ نامزد شده‌اند و تقویت گردشگری یکی از اولویت‌های اصلی این‌کشورهاست. میزبانی جام‌جهانی ازنظر گردشگری اهمیت ویژه‌ای برای کشور میزبان دارد اما اقدام برای برگزاری مسابقات ورزشی به‌منظور توسعه گردشگری می‌تواند هزینه زیادی داشته باشد. جام‌جهانی ۲۰۲۲ قطر که از ۲۰ نوامبر (۲۹ آبان) تا ۱۸ دسامبر (۲۷ آذر) درحال‌برگزاری‌ست برای این‌کشور حدود ۲۲۹میلیارددلار خرج تراشیده که آن‌را به گران‌ترین جام‌جهانی فوتبال تاریخ تبدیل کرده است؛ اما هزینه‌های زیاد برای توسعه زیرساخت‌ها باعث شده تا برخی از میزبانان این‌رویدادها بدهی زیادی را تحمل کنند و درنهایت با ساخت‌وسازهایی که کاربرد چندانی در آینده برایشان ندارند مواجه شوند. بااین‌وجود جام‌جهانی یک رویداد درآمدزاست اما باید دید این درآمدها کجا می‌رود و چگونه تقسیم می‌شود. حق پخش تلویزیونی مسابقات جام‌جهانی ۲۰۱۸ روسیه به‌مبلغ ۴.۶میلیارددلار به جوامع مختلف جهان فروخته شد اما درآمد پخش تلویزیونی مسابقات به فیفا تعلق می‌گیرد. همچنین ۱۰۰درصد فروش بلیت بازی‌ها به فیفا می‌رسد. حتی حق بازاریابی و تبلیغات شهری و محیط استادیوم‌ها به فیفا می‌رسد که این‌مبلغ در جام‌جهانی ۲۰۱۸ روسیه به بیش از یک‌میلیارددلار رسید. حتی در زمان برگزاری مسابقات جام‌جهانی، کالا، نوشیدنی یا هرچیز دیگری که از برندهای شریک فیفا در کشور میزبان فروخته شود شامل معافیت‌های مالیاتی زیادی برای خریداران می‌شود که به‌نوعی ضرر مالی برای میزبان است و نمی‌تواند از سود مالیاتی آن استفاده کند. آلمان در میزبانی جام‌جهانی ۲۰۰۶، مجبور به اعطای ۲۷۲میلیون‌دلار تخفیف مالیاتی به محصولات فیفا و شرکای آن شد. بااین‌حال، فیفا به کشورهای میزبان کمک مالی هم می‌کند؛ برای مثال بابت برگزاری جام‌جهانی، ۱.۷میلیارددلار به قطر پرداخت کرد؛ هرچند این‌مبلغ شامل پرداخت جوایز به تیم‌ها هم می‌شود. حال باید دید باتوجه‌به‌اینکه بخش زیادی از درآمدهای میزبانی جام‌جهانی فوتبال به فیفا می‌رسد، سهم کشور برگزارکننده از درآمدهای این مسابقات چیست؟ سفر بیش از یک‌میلیون بازدیدکننده خارجی به قطر در زمان برگزاری این تورنمنت بزرگ یک‌ماهه، سبب می‌شود کشور میزبان شاهد جهش زیادی در صنعت گردشگری شود و درآمد هتلداران، رستوران‌ها و موارد مشابه را افزایش دهد؛ اما مراجعه گسترده گردشگران، به توسعه زیرساخت‌ها نیاز دارد که سرمایه‌گذاری در آن معمولاً در کوتاه‌مدت صرفه اقتصادی ندارد. برای مثال دولت قطر بیش از ۲۰۰میلیارددلار برای جام‌جهانی و زیرساخت‌ها، هتل‌ها، امکانات تفریحی، تعمیرات اساسی کل شبکه جاده‌ای و ساخت یک سیستم ریلی هزینه کرده است که در کوتاه‌مدت بازگشت مالی نخواهد داشت. تأثیر اقتصادی جام‌جهانی برای کشورهای میزبان به‌صورت کوتاه‌مدت و بلندمدت تعریف می‌شود. افزایش توریسم که به اقامت در هتل، مراجعه به رستوران‌ها و توسعه مشاغل محلی منجر می‌شود، از نتایج اقتصادی کوتاه‌مدت به‌شمار می‌آید. در زمان برگزاری رویدادهای بزرگ ورزشی، کشور میزبان بخشی از گردشگران خود را به‌دلیل شلوغی، ترافیک و افزایش قیمت‌ها از دست می‌دهد. بررسی‌های انجام‌شده در المپیک پکن و لندن نشان می‌دهد میانگین سفر گردشگران به این‌کشورها به‌ترتیب در سال‌های ۲۰۰۸ و ۲۰۱۲ که این‌رویداد برگزار شده نسبت به سال‌های دیگر کاهش یافته است. در موردی دیگر، پیش از جام‌جهانی ۲۰۱۰ آفریقای جنوبی، پیش‌بینی می‌شد حدود ۴۵۰هزار گردشگر برای این مسابقات وارد این‌کشور شوند اما درنهایت فقط دوسوم این‌عدد محقق شد. ازطرفی‌دیگر، برخی از کشورهای میزبان که زیرساخت‌ها یا استادیوم‌های لازم برای برگزاری بزرگ‌ترین تورنمنت فوتبالی جهان را ندارند بدهی‌های هنگفتی را متحمل می‌شوند که به‌اصطلاح به این اتفاق ازنظر اقتصادی «فیل سفید» می‌گویند. فیل سفید، در اقتصاد به پروژه‌هایی گفته می‌شود که نسبت زمان و هزینه‌ای که برای آن می‌شود بازده زیادی ندارد. برزیل را درنظر بگیرید؛ این‌کشور برای برگزاری جام‌جهانی ۲۰۱۴ به‌دلیل نیاز به ساخت جاده‌ها، خطوط ترانزیت، استادیوم و هتل‌های جدید ۱۱.۶ میلیارددلار هزینه کرد؛ اما اکنون، استادیوم «مانه گارینچا» در برازیلیا که برای ساخت آن حدود یک‌میلیارددلار هزینه شد، به‌عنوان گاراژ اتوبوس استفاده می‌شود. «اندرو زیمبالیست» نویسنده و اقتصاددان آمریکایی درباره میزبانی رویدادهای ورزشی بزرگ، نمونه متعددی از پروژه‌هایی را فهرست می‌کند که پس از پایان مسابقات به‌سختی در شهرهای میزبان استفاده شده‌اند. البته همیشه پولی که برای زیرساخت‌های جدید یا ارتقای آن خرج می‌شود به هدر نمی‌رود. این ساخت‌وسازها در بسیاری مواقع، خود را در بلندمدت در بخش‌های حیاتی اقتصاد نشان می‌دهد. بانگاهی‌به هزینه‌کرد روسیه، تحلیلگران پیش‌بینی می‌کنند دستاوردهای اقتصادی ناشی از میزبانی جام‌جهانی ۲۰۱۸ دراین‌کشور تا سال ۲۰۲۳ به‌نفع صنعت گردشگری خواهد بود اما به‌نظر نمی‌رسد این درآمد رقمی قابل‌توجهی باشد. بااین‌اوصاف باید گفت حداقل در کوتاه‌مدت، میزبانی جام‌جهانی فوتبال منطقی نیست اما مسائلی هست که مهم‌تر از تأثیر مستقیم اقتصادی‌ست. میزبانی جام‌جهانی می‌تواند قدرت نرم را برای کشورها به‌ارمغان بیاورد. آن‌ها می‌توانند ازطریق قدرت نرم، خود را مستعد سرمایه‌گذاری خارجی نشان دهند و به‌واسطه‌آن موجب رونق اقتصادی کشورشان شوند. این‌رویدادهای مهم ورزشی همچنین فراتر از مسئله اقتصادی باعث ایجاد همبستگی، انسجام و ازبین‌رفتن شکاف‌های اجتماعی در جامعه شده و چهره خوبی از کشور برای بیرون از مرزها ایجاد می‌کند و باعث غرور یک ملت می‌شود. نهایتاً بسیاری از میزبانان رویدادها بزرگ ورزشی، روی درآمد مستقیم آن توجه زیادی نمی‌کنند؛ آن‌ها از جام‌جهانی یا المپیک، نه‌فقط برای ارائه چهره‌ای خوب از خود به جهان بلکه برای مقاصد امنیت ملی نیز استفاده می‌کنند؛ مثلاً چین درحال‌توسعه صنعت ورزش خود همسو با توسعه دیپلماسی‌ست. روندی‌که پکن با المپیک ۲۰۰۸ آغاز کرد، با سرمایه‌گذاری هنگفت در فوتبال دنبال شده و تا مدت‌ها پس از المپیک زمستانی سال ۲۰۲۲ به‌میزبانی این‌کشور ادامه خواهد داشت.
سیاوش مهزیار/ ایرنا