جایگاه دانشگاه‌های ایران در گستره جهانی هوش مصنوعی
انتشار ۲۲۰هزار مقاله علمی و ۴۲هزار مقاله کنفرانسی در موضوع هوش مصنوعی طی سال ۲۰۲۲، سیطره این‌حوزه را در جهان دانش نشان می‌دهد. طبق رتبه‌بندی «اجورنک»؛ از ایران نیز دانشگاه‌های «تهران» با رتبه‌های ۵۶ و ۲۰۱ به‌ترتیب در آسیا و جهان، «صنعتی امیرکبیر» با رتبه‌های ۷۰ و ۲۶۶ و «علم‌وصنعت» با رتبه‌های ۸۳ و ۳۱۸ به‌ترتیب در آسیا و جهان، مقام اول تا سوم را درزمینه عملکرد پژوهشی این‌حوزه دارند.
«هوش مصنوعی» در ساده‌ترین تعریف به توانایی رایانه با سایر ابزارهای پردازشی گفته می‌شود که نظیرِ یک موجود هوشمند مانند انسان می‌تواند یاد بگیرد و مسئله حل کند. هوش مصنوعی شامل حوزه‌های چندرشته‌ای و بین‌رشته‌ای‌ست و از زمان معرفی رایانه‌های شخصی در دهه ۱۹۵۰ رشد فوق‌العاده‌ای داشته است. بیستمین نشست سالانه انجمن علم‌وفناوری در جامعه (2023-Forum STS) با مشارکت نزدیک به ۱۵۰۰نفر از مقامات عالی، دانشمندان و سرآمدان حوزه‌های علم‌وفناوری، سیاست‌گذاری، تجارت و رسانه از بیش از ۸۰ کشور، منطقه و سازمان بین‌المللی اول و سوم اکتبر ۲۰۲۳ (مهر ۱۴۰۲) در کیوتو (ژاپن) برگزار شد. به‌گزارش گلی سفیدزاده (پایگاه اطلاع‌رسانی دولت)؛ مؤسسه استنادی و پایش علم‌وفناوری جهان اسلام (ISC) به‌همین‌مناسبت و به‌دلیل وظایف ذاتی خود و نیز تصویب سند ملی هوش مصنوعی در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی اخیراً گزارشی از وضعیت مقالات و مدارک علمی هوش مصنوعی در جهان، رتبه‌بندی دانشگاه‌های مختلف دراین‌زمینه، وضعیت جوامع اسلامی دراین‌مورد و دانشگاه‌های کشورهای اسلامی دراین‌حوزه طبق نظام‌های رتبه‌بندی مختلف منتشر کرده است. در سال‌های اخیر مؤسسات رتبه‌بندی مختلف از تمام جهان به رتبه‌بندی دانشگاه‌ها درزمینه هوش مصنوعی پرداخته‌اند که از جمله این مؤسسات می‌توان به شاخص هوش مصنوعی انسان‌محور دانشگاه استنفورد (HAI)، نهاد ای‌آی رنکینگز (AI rankings)، نظام رتبه‌بندی آموزشی اجورنک (EduRank)، پایگاه وب آو ساینس (WOS)، نظام رتبه‌بندی جهانی کیواس QS)) و نظام رتبه‌بندی سایمگو (SCImago) اشاره کرد. شاخص هوش مصنوعی استنفورد یک ابتکار مستقل در دانشگاه استنفورد برای هوش مصنوعی انسان‌محور است که توسط کمیته راهبری شاخص هوش مصنوعی و یک گروه بین‌رشته‌ای متشکل از کارشناسان از سراسر دانشگاه و صنعت، انجام می‌شود. گزارش سال ۲۰۲۴ این شاخص شامل تحلیل‌های جدیدی درمورد مدل‌های پایه، ازجمله ژئوپلیتیک و هزینه‌های آموزشی آن‌ها، تأثیر زیست‌محیطی سامانه‌های هوش مصنوعی و روند افکار عمومی در هوش مصنوعی‌ست. شاخص هوش مصنوعی همچنین ردیابی قوانین جهانی هوش مصنوعی را از ۲۵ کشور در سال ۲۰۲۲ به ۱۲۷ در سال ۲۰۲۳ گسترش داده است. براساس گزارش شاخص هوش مصنوعی استنفورد ۲۰۲۴ در سال ۲۰۲۲ حدود ۲۳۰هزار مقاله در مجلات هوش مصنوعی منتشر شده است؛ درحالی‌که تعداد مقالات کنفرانسی ۴۲هزار مقاله است. انتشار مقالات مجلات و کنفرانسی هوش مصنوعی از سال ۲۰۱۵ با اندازه مشابهی افزایش یافته است. افزون‌براین؛ در سال ۲۰۲۴ تعداد مدارک علمی حوزه یادگیری ماشینی بیشترین رشد را در یک‌دهه‌گذشته داشته و از سال ۲۰۱۵ تا ۲۰۲۲ تقریباً هفت‌برابر شده است. تعداد مدارک علمی حوزه یادگیری ماشینی در سال ۲۰۲۲، ۷۲۲۳۰ مدرک، حوزه رایانش بصری ۲۱۳۰۹ مدرک و حوزه تشخیص الگو ۱۹۸۴۰ مدرک بوده است. همچنین از سال ۲۰۲۲ بخش عمده اختراعات هوش مصنوعی در جهان (۷۵٫۲درصد) از شرق آسیا و اقیانوس آرام بوده و آمریکای شمالی بزرگ‌ترین مشارکت‌کننده بعدی با ۲۱٫۲درصد است. همچنین آمریکای شمالی تا سال ۲۰۱۱ در تعداد پتنت‌های جهانی هوش مصنوعی پیشتاز بود؛ اما ازآن‌زمان، تغییر قابل‌توجهی در تعداد پتنت‌های جهانی هوش مصنوعی ناشی از شرق آسیا و اقیانوس آرام صورت گرفته است. حوزه‌های اصلی رتبه‌بندی ای‌آی رنکینگز شامل حوزه‌های اصلی رایانش بصری، پردازش زبان طبیعی، یادگیری ماشین، استدلال شناختی، رباتیک، سامانه‌های چندعاملی و شبکه‌های عصبی‌ست. طبق داده‌های این نظام رتبه‌بندی در بازه زمانی ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳ در حوزه هوش مصنوعی به‌ترتیب آمریکا با ۳۱۸۷ نویسنده از ۱۸۷ دانشگاه و شاخص انتشارات ۳۱۸۸۱/۲ و شاخص هوش مصنوعی ۲۷۸۶، چین با ۱۰۱۳ نویسنده از ۳۳ دانشگاه، شاخص انتشارات ۱۴۴۷۸/۱ و شاخص هوش مصنوعی ۷۶۳/۳۲ و انگلیس با ۹۳۹ نویسنده از ۴۳ دانشگاه، شاخص انتشارات ۶۴۵۲/۱ انتشارات و شاخص هوش مصنوعی ۶۴۲/۴ در رتبه‌های اول تا سوم قرار دارند. همچنین بین دانشگاه‌های جهان دانشگاه کارنگی ملون از پیتسبرگ ایالت پنسیلوانیا آمریکا با ۱۱۷ نویسنده و شاخص انتشارات تنظیمی/ Adjusted publications (مجموع تألیفات نویسنده یا پژوهش‌گر در یک زمینه منتخب خاص که با دو عامل فاکتور و وزن‌دهی تنظیم شده: ضریب اهمیت (اعتبار) محل چاپ (احتمالاً ضریب اثرگذاری ۲۰۲۹/۹) و شاخص هوش مصنوعی ۱۴۳/۷۷ در رده اول قرار دارد. طبق داده‌های این گزارش؛ در بین کشورهای اسلامی در بازه زمانی ۲۰۱۴ تا ۲۰۲۳ در حوزه هوش مصنوعی، به‌ترتیب عربستان سعودی با ۲۰ نویسنده از دو دانشگاه، شاخص انتشارات تنظیمی ۵۰۸/۹ و شاخص هوش مصنوعی (تعداد مقالات منتشره درزمینه هوش مصنوعی) ۱۴/۹۹، امارات متحده با ۲۸ نویسنده از سه دانشگاه، شاخص انتشارات ۳۰۸/۲ و شاخص هوش مصنوعی ۱۲/۹۷ و ترکیه با ۵۸ نویسنده از هشت دانشگاه، شاخص انتشارات ۱۲۷/۸ و شاخص هوش مصنوعی ۱۲/۲۵ در رتبه‌های اول تا سوم قرار دارند. جمهوری اسلامی ایران نیز با ۱۵ نویسنده از دو دانشگاه و با شاخص انتشارات ۳۳ و شاخص هوش مصنوعی ۲/۳۷ رتبه ۳۳ جهانی و رتبه پنجم کشورهای اسلامی را به‌خود اختصاص داده است. طبق شاخص‌های ارزیابی این مؤسسه، فقط دانشگاه‌های صنعتی شریف و علم‌وصنعت دراین‌رتبه‌بندی حاضر هستند. بیشترین تولیدات علمی در بازه ۲۰ساله در بخش هوش مصنوعی به دانشگاه‌های تهران، تبریز و دانشگاه صنعتی امیرکبیر تهران اختصاص دارد. در بخش رایانش بصری و پردازش زبان طبیعی دانشگاه تهران، امیرکبیر و صنعتی شریف، در یادگیری ماشینی دانشگاه‌های تهران، امیرکبیر و تربیت مدرس در رباتیک دانشگاه‌های تهران، شریف و امیرکبیر، در شبکه عصبی دانشگاه‌های تهران، تبریز و علم‌وصنعت و در سامانه‌های چندعاملی دانشگاه امیرکبیر، علم‌وصنعت و دانشگاه تهران حائز بیشترین تولیدات علمی در بخش‌های مختلف فناوری و شاخه‌های هوش مصنوعی هستند. رتبه‌بندی اجورنک نیز رتبه‌بندی مستقل مبتنی‌بر متریک است که ۱۴۱۳۱ دانشگاه از ۱۸۳ کشور جهان را ارزیابی می‌کند. این نظام رتبه‌بندی از پایگاه اختصاصی داده با نمایه ۴۴۹۰۹۳۰۰ نشریه علمی و ۱۲۳۷۵۴۱۹۶۰ استناد برای رتبه‌بندی دانشگاه‌ها در ۲۴۶ موضوع تحقیقاتی استفاده می‌کند.دراین‌رتبه‌بندی فهرستی از بهترین دانشگاه‌های جهان که براساس عملکرد تحقیقاتی در هوش مصنوعی رتبه‌بندی شده‌اند، آورده شده است. براساس داده‌های این رتبه‌بندی ۱۰۰ دانشگاه از ایران براساس عملکرد پژوهشی آن‌ها درزمینه هوش مصنوعی آورده شده‌اند. براین‌اساس بهترین رتبه در بخش هوش مصنوعی، مربوط به دانشگاه تهران بوده است. دانشگاه‌های صنعتی امیرکبیر و دانشگاه علم‌وصنعت ایران در رتبه‌های بعدی قرار دارند. طبق داده‌های گزارش پایگاه نمایه‌سازی وب آو ساینس/WOS بیشترین تولیدات علمی در بازه زمانی ۲۰ساله در بخش هوش مصنوعی، مربوط به دانشگاه تهران، دانشگاه تبریز و دانشگاه صنعتی امیرکبیر بوده. در رایانش بصری و پردازش زبان طبیعی، بیشترین تولیدات علمی مربوط به دانشگاه تهران، دانشگاه صنعتی امیرکبیر و دانشگاه صنعتی شریف؛ در یادگیری ماشینی، دانشگاه تهران، دانشگاه صنعتی امیرکبیر و دانشگاه تربیت مدرس در رباتیک، دانشگاه تهران، دانشگاه صنعتی شریف و دانشگاه صنعتی امیرکبیر؛ در شبکه‌های عصبی، دانشگاه تهران، دانشگاه تبریز و دانشگاه علم‌وصنعت ایران و در سامانه‌های چندعاملی، دانشگاه صنعتی امیرکبیر، دانشگاه علم‌وصنعت ایران و دانشگاه تهران بوده است.