نگاهی به وضعیت سالمندان به‌مناسبت هفته تکریم و منزلت آنان
طلوع تنهایی در خزان عمر!
تنهایی، پدیده‌ای‌ست که بسیاری‌ازافراد آن‌را تجربه کرده‌اند؛ اما تنهایی به سالمندان، جور دیگری زخم می‌زند و آثار مخرب روحی روانی و جسمانی شدیدی روی آن‌ها دارد و لازم‌است‌که فرزندان و اطرافیان دراین‌زمینه به تقویت روابط خانوادگی و مسئولان و تشکل‌های مردم‌نهاد به مشارکت اجتماعی این قشر، بیش‌ازپیش توجه کنند. به‌گزارش سادات حسینی خواه (ایرنا)؛ برچسب‌های اجتماعی متعددی در توصیفِ سالمندان به‌کار می‌رود؛ از «ناتوان» و «فرتوت» گرفته تا «سربار» و «وابسته». ازسویی، متأسفانه افزایش سن و تغییرات سبک زندگی، سالمندان را بیش از هر زمان دیگری درمعرض تنهایی و انزوای اجتماعی قرار داده است.
بخش قابل‌توجهی از جامعه نه‌میلیون و ۲۰۰هزارنفری سالمندان در ایران به‌انحای‌مختلف حس تنهایی را تجربه کرده‌اند که گاه به‌شکل رهاکردن سالمندان در مراکز نگهداری‌ست، گاه به‌شکل سرنزدن به سالمندان خودش را نشان می‌دهد و گاهی نیز به‌شکل بی‌توجهی خود را نمایان می‌سازد. بااین‌همه رسانه‌ها کمتر به مسئله تنهایی سالمندان پرداخته‌اند و از این‌مسئله غفلت شده است درحالی‌که جمعیت سالمند تا میانه قرن حاضر خورشیدی به بیش از ۳۰میلیون‌نفر می‌رسد. ازسوی‌دیگر مسئولان طی سال‌های اخیر بارها نسبت به افزایش سالمندان تنها به‌ویژه زنان سالمند تنها در کشور هشدار داده‌اند چراکه بنا به اعلام مسئولان سازمان بهزیستی کشور باتوجه‌به بحث تجرد قطعی، آمار طلاق، افزایش تعداد خانم‌های بیوه، تابو بودن ازدواج مجدد برای مادران و زنان میان‌سال و سالمند، یکی از پدیده‌های آتی که با آن مواجه خواهیم بود، افزایش سالمندان زن تنهایِ فرهیخته است. تنهایی در میان سالمندان می‌تواند تأثیرات منفی عمیقی بر سلامت روانی آن‌ها بگذارد؛ احساس انزوا و تنهایی معمولاً منجر به افسردگی، اضطراب و استرس، زمینه‌سازی برای ابتلا به زوال عقل و آلزایمر، کاهش اعتمادبه‌نفس و افزایش خطر خودکشی می‌شود. افسردگی یکی از رایج‌ترین مشکلات روانی مرتبط با تنهایی سالمندان است. تحقیقات نشان می‌دهد که افراد مسن که احساس تنهایی می‌کنند، به‌طور قابل‌توجهی درمعرض افسردگی قرار دارند. این‌افراد ممکن است احساس بی‌ارزشی کنند و از فعالیت‌هایی که قبلاً از آن‌ها لذت می‌بردند، کناره‌گیری کنند. انزوای اجتماعی باعث کاهش تعاملات مثبت و حمایت‌های اجتماعی می‌شود که خود یکی از عوامل اصلی در افزایش علائم افسردگی‌ست. همچنین احساس تنهایی می‌تواند سطح استرس و اضطراب سالمندان را افزایش دهد. عدم‌حضور دیگران در اطراف و نبود حمایت اجتماعی می‌تواند باعث شود سالمندان نگران مشکلات کوچک‌وبزرگ زندگی خود شوند. اضطراب در این‌افراد ممکن است با ترس از بیماری، مرگ یا ازدست‌دادن عزیزان همراه باشد. بنا به اعلام دبیرخانه شورای ملی سالمندان کشور، مرگ عزیزان، ازدست‌دادن شغل و بازنشستگی باعث ایجاد آسیب‌های روانی و واکنش‌های افسردگی در افراد سالمند می‌شود درنتیجه فرد، احساس بیهودگی، تنهایی، ناامیدی و درماندگی می‌کند. علاوه‌براینکه آسیب‌های اجتماعی نیز با کاهش توان جسمی و انزوای اجتماعی همراه است و مجموعه‌ای از مشکلات را ایجاد می‌کند که ادامه زندگی را برای فرد سالمند دشوار می‌کند. ازسوی‌دیگر تنهایی و انزوای اجتماعی می‌تواند بر عملکرد شناختی سالمندان تأثیر منفی بگذارد. تحقیقات نشان داده است که انزوا می‌تواند یکی از عوامل خطر اصلی برای بروز زوال عقل و آلزایمر باشد. تعاملات اجتماعی منظم به حفظ سلامت مغزی کمک می‌کند، درحالی‌که تنهایی به کاهش تحریکات ذهنی و فعالیت‌های شناختی منجر می‌شود و احتمال ابتلا به بیماری‌های مرتبط با زوال عقل را افزایش می‌دهد. مطالعات نشان می‌دهد احساس انزوا باعث می‌شود سالمندان اعتمادبه‌نفس خود را از دست بدهند. آن‌ها ممکن است احساس کنند که دیگر در اجتماع جایگاهی ندارند و این حس می‌تواند منجر به کاهش تمایل به ارتباط با دیگران شود. این چرخه معیوب می‌تواند فرد را کامل از جامعه دور کرده و باعث تشدید تنهایی و انزوا شود. در موارد شدید، احساس تنهایی می‌تواند خطر خودکشی در سالمندان را افزایش دهد. افسردگی شدید و نبود حمایت اجتماعی از عواملی‌ست که ممکن است سالمندان را به‌این‌نقطه برساند؛ بنابراین توجه به این‌مسئله از اهمیت ویژه برخوردار است. تنهایی در سالمندان می‌تواند به‌دلایل مختلفی بروز کند؛ این دلایل ممکن است که شامل عوامل فردی، اجتماعی و محیطی باشد؛ مثلاً یکی از رایج‌ترین دلایل تنهایی میان سالمندان ازدست‌دادن همسر، دوستان و خانواده است. این فقدان می‌تواند احساسات عمیقی از غم‌واندوه درپی داشته باشد و باعث انزوای اجتماعی فرد شود. برای بسیاری از سالمندان، مرگ همسر نقطه‌ای بحرانی در زندگی آن‌هاست که پس‌ازآن احساس تنهایی عمیق‌تر می‌شود. ازسویی با افزایش سن، بسیاری‌ازافراد با کاهش توانایی‌های جسمانی مواجه می‌شوند. ناتوانی‌های جسمی مانند مشکلات حرکتی یا بینایی می‌تواند باعث محدودشدن تعاملات اجتماعی شود. سالمندانی که نمی‌توانند به‌راحتی خانه را ترک کنند یا در فعالیت‌های اجتماعی شرکت کنند، بیشتر درمعرض تنهایی قرار دارند. بازنشستگی می‌تواند یکی‌دیگر از دلایل اصلی انزوای اجتماعی سالمندان باشد. شغل برای بسیاری‌ازافراد نه‌تنها منبع درآمد بلکه یک شبکه اجتماعی مهم نیز است. پس از بازنشستگی، سالمندان ممکن است به‌دلیل ازدست‌دادن شبکه‌های اجتماعی احساس بی‌کسی و انزوا کنند. تغییرات فرهنگی و اجتماعی نیز می‌تواند بر انزوای سالمندان تأثیر بگذارد. در جوامع مدرن، خانواده‌ها معمولاً کمتر از گذشته کنار یکدیگر زندگی می‌کنند. سالمندانی که فرزندانشان دور از آن‌ها زندگی می‌کنند، به‌ویژه در شهرها یا کشورهای دیگر، ممکن است احساس تنهایی بیشتری کنند. نباید فراموش کرد: امروزه فناوری به‌عنوان ابزاری برای ارتباطات اجتماعی نقش مهمی دارد. بااین‌حال، بسیاری از سالمندان به‌دلیل ناآشنایی با فناوری یا عدم‌دسترسی به ابزارهای ارتباطی مدرن، از این منابع بهره‌مند نمی‌شوند. این‌مسئله می‌تواند آن‌ها را از ارتباطات اجتماعی مدرن محروم کرده و انزوای سالمندان را تشدید کند. برای جلوگیری از تنهایی سالمندان، باید به ایجاد راهکارهایی پرداخت که هم ازنظر روانی و هم ازنظر اجتماعی بتوانند به آن‌ها کمک کنند. تقویت روابط خانوادگی، تشویق به مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی، استفاده از فناوری‌های ارتباطی، حمایت‌های روانی و مشاوره‌ای، برنامه‌های جامعه‌محور، افزایش آگاهی جامعه از جمله این راهکارها به‌شمار می‌روند. یکی از بهترین راه‌ها برای مقابله با تنهایی سالمندان، تقویت روابط خانوادگی‌ست. خانواده‌ها باید تلاش کنند تا منظم با سالمندان خود درارتباط باشند، حتی اگر به‌صورت تلفنی یا ویدیویی باشد. ایجاد فرصت‌هایی برای ملاقات و تعامل حضوری نیز می‌تواند به کاهش تنهایی آن‌ها کمک کند. سالمندان باید تشویق شوند تا در فعالیت‌های اجتماعی و گروهی شرکت کنند. باشگاه‌ها، انجمن‌های محلی و کلاس‌های آموزشی برای سالمندان می‌تواند محیطی فراهم کند که آن‌ها با دیگران تعامل داشته باشند و احساس تنهایی‌شان کاهش یابد. این فعالیت‌ها نه‌تنها فرصتی برای ایجاد ارتباطات جدید است بلکه می‌تواند به حفظ سلامت جسمی و روانی آن‌ها نیز کمک کند. محمد سبزی مدیر گروه مددکاری اجتماعی دانشگاه علوم بهزیستی و توان‌بخشی درباره تأثیر مشارکت اجتماعی روی سالمندان می‌گوید: مشارکت اجتماعی مانع از انزوای اجتماعی سالمندان می‌شود که عامل اصلی خطرپذیری و مرگ‌ومیر در آن‌هاست. وی هشدار داد: درصورت گسترش انزوای اجتماعی، شاهد افزایش سوءرفتارها، افزایش هزینه‌های درمانی و کاهش کیفیت زندگی سالمندان در بلندمدت خواهیم بود. الهام محمدی عضو هیئت‌علمی گروه مددکاری اجتماعی دانشگاه علامه طباطبایی نیز دراین‌باره گفت: مشارکت اجتماعی سالمندان باید یکی از موضوعات مهم در حوزه سالمندی و به‌صورت اخص در حوزه مددکاری اجتماعی سالمندی باشد چراکه دارای گستره کاربردپذیری و اثرگذاری قابل‌توجهی‌ست. وی تأکید کرد: مشارکت اجتماعی می‌تواند افسردگی، احساس تنهایی و انزوا در سالمندان را کاهش دهد و بر وضعیت شناختی و حافظه سالمندان نیز تأثیر دارد. همچنین با احساس سلامتی، سلامت روان و کیفیت زندگی افراد در سنین سالمندی رابطه دارد. محمدی اظهار داشت: به‌نظر می‌رسد مشارکت اجتماعی دارای قابلیت‌های معناداری برای تأثیرگذاری بر مسائل روان‌شناختی و سلامتی دوره سالمندی‌ست و نباید آن‌را صرفاً اقدامی با تأثیرات اجتماعی دانست. آموزش سالمندان برای استفاده از فناوری‌های جدید مانند تلفن‌های هوشمند و شبکه‌های اجتماعی راهکار دیگری‌ست که می‌تواند به کاهش تنهایی سالمندان کمک کند. با کمک این ابزارها، سالمندان می‌توانند با خانواده و دوستان خود در تماس باشند، حتی اگر فاصله‌های جغرافیایی زیادی بین آن‌ها باشد. درمواردی‌که تنهایی به افسردگی و اضطراب منجر می‌شود، ارائه خدمات مشاوره‌ای و حمایت‌های روانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. درمان‌های شناختی-رفتاری می‌تواند به سالمندان کمک کند تا به‌طور مؤثرتری با احساسات منفی ناشی از تنهایی مقابله کنند. همچنین دولت‌ها و سازمان‌های غیردولتی می‌توانند برنامه‌های جامعه‌محوری را برای سالمندان ایجاد کنند. این‌برنامه‌ها می‌تواند شامل بازدیدهای خانگی، ارائه خدمات اجتماعی در محله‌ها و برگزاری رویدادهای ویژه برای سالمندان باشد. این‌گونه برنامه‌ها می‌تواند تعاملات اجتماعی سالمندان را افزایش داده و از انزوای آن‌ها جلوگیری کند. علاوه‌براین، آگاهی‌بخشی به جامعه درباره مشکلات تنهایی سالمندان می‌تواند تأثیر بسزایی در بهبود وضعیت آن‌ها داشته باشد. خانواده‌ها، محله‌ها و حتی مراکز مراقبتی باید از اهمیت روابط اجتماعی سالمندان آگاه باشند و به ایجاد فضاهایی برای ارتباطات اجتماعی سالمندان کمک کنند.