گزارشی از پدیده مرگ ناشی از اوردوز در معتادان
سقوط‌آزادِ توهم!
مرگ گاهی بی‌خبر می‌آید؛ تصادف است، سکته یا بیماری‌ست اما گاهی هم بی‌خبر نیست؛ مثل آنان که جان بر سر مواد می‌گذارند و آن‌قدر مصرف می‌کنند که جان به‌در‌می‌آید. مصرف مواد مخدر، یک فریب است. گرفتار‌شدن در دامی که خلاصی از آن دشوار و گاهی غیر‌ممکن است اما اشتباه بزرگ‌تر مصرف بیشازحد یا اوردوز است که شماری از مصرف‌کنندگان را به کام مرگ می‌کشاند. مصرف بیشازحد یا بیش‌مصرفی همان اصطلاح اوردوز است که به استفاده از دارو یا مواد مخدر یا مواد دیگر، در مقادیر بیش‌از توان متابولیک (سوخت‌‌و‌ساز) بدن گفته می‌شود. در بیش‌مصرفی ممکن است بدن به حالت سمی درآمده یا به مرگ منجر می‌شود. ممکن است اوردوز تصادفی یا عمدی باشد. اوردوز زمانی اتفاق می‌افتد که فردی دوز (تعیین و تنظیم مقدار و دفعات مصرف دارو) بیش‌از حداکثر دوز توصیه‌شده از یک دارو یا ماده را مصرف می‌کند. با‌این‌حال، برخی افراد ممکن است نسبت به برخی داروها حساسیت بیشتری داشته باشند و بالاترین حد مجاز آن دارو برای آنها سمی باشد؛ به‌این‌معنا که دوزی که هنوز از‌نظر پزشکی در دامنه قابل‌قبول قرار دارد، برای بدن این افراد بیشازحد است.
علت اوردوز؛ یا تصادفی‌ست یا سوء‌استعمال عمدی، اوردوز تصادفی ناشی از نقص توانایی ذهنی کودک یا بزرگسال و بلع دارویی‌ست که در دسترس وی رها شده باشد. همچنین یک بزرگسال؛ به‌خصوص سالمندان یا افرادی‌که داروهای زیادی مصرف می‌کنند، شاید به‌اشتباه داروی دیگری را مصرف کنند یا دوز نامناسبی از دارو را ببلعند. اوردوز عمدی اما برای تأثیراتی مانند نشئگی یا آسیب‌رساندن به خود صورت می‌گیرد. زمانی‌که ماده مخدر بیشازحد تحمل سیستم جسمانی و روانی فرد مصرف شود، علائمی در او ایجاد می‌کند که به مجموعه آنها «اوردوز یا سوءمصرف مواد» گفته می‌شود؛ یعنی فرد دچار مسمومیتی می‌شود که علائم آن به نوع ماده مصرفی بستگی دارد اما بیشترین مواد مخدری که مورد سوءمصرف قرار می‌گیرد، تریاک و ترکیبات شبه‌تریاک، هروئین و شیشه هستند.
در چند‌ساله اخیر شاهد مرگ‌هایی هستیم که در‌این‌نوع مرگ‌ها علت مرگ اوردوز با مواد مخدر یا نوعی دارو خاص ذکر شده است و حتی گاهی متأسفانه شاهد این‌نوع مرگ‌ها در افراد شناخته‌شده و چهره‌هایی مانند بازیگران و ورزشکاران بودیم. اگرچه مصرف مواد مخدر علاوه‌بر آسیب‌هایی که از‌نظر اجتماعی و فرهنگی و اقتصادی فرد معتاد و خانواده و اطرافیان را درگیر می‌کند؛ می‌تواند به‌دنبال‌خود، از‌کار‌افتادگی‌های کوتاه‌مدت، طولانی‌مدت و گاهی تا آخر عمر داشته باشد و همچنین سوءمصرف مواد مخدر چه از نوع سنتی، چه نوع صنعتی و انواع محرک‌ها در‌نهایت به مرگ مصرف‌کننده منجر می‌شود. مواد مخدر، امروز بلای جان جوامع بشری شده و کشور توسعه‌یافته و غیر‌توسعه‌یافته نمی‌شناسد. اگرچه عوارض خاص و میزان افراد به اعتیاد گرفتار‌شده در کشورهای توسعه‌نیافته و کمتر برخوردار، بیشتر هستند؛ اما هرسال شاهد آمار رو‌به‌رشد میزان مرگ‌ومیرهای ناشی از مصرف مواد مخدر و محرک‌ها هستیم.
تریاک با 66.8درصد، حشیش و مشتقات آن شامل ماری‌جوانا، گل، گراس و علف با 11.9درصد، کراک و هروئین 10.6درصد و شیشه 8.1درصد از مواد مورد مصرف معتادان کشور است که با‌توجه‌به این آمار، مصرف تریاک همچنان در صدر مواد مخدر است. آنچه مهم است این‌است‌که مرگ‌های ناشی از روانگردان‌ها دارای رشدی نسبت به سابق است که این امر نگران‌کننده است. این رشد، زنگ خطر استفاده از این مواد را به‌صدا درآورده و نیاز است در‌خصوص سوءمصرف روانگردان‌ها اطلاع‌رسانی‌های ویژه‌ای صورت بگیرد. برنامه‌های آموزشی و پیشگیرانه در مدارس و دانشگاه‌ها و سربازخانه‌ها و حتی مهدهای کودک برای خانواده‌ها بسیار ضروری‌ست.
محمدرضا قدیرزاده؛ عضو گروه مطالعات اعتیاد مرکز تحقیقات سازمان پزشکی قانونی گفت: «در سال 1396 در‌مجموع سه‌هزار و 56نفر به‌دلیل سوءمصرف مواد مخدر و سایر مواد محرک در کشور فوت کردند که 363نفر از آنها زن و دوهزار و 693نفر از آنها نیز مرد بودند». وی خاطرنشان کرد: «از این افراد فوت‌شده، دوهزار و 681نفر به‌دلیل مصرف مواد مخدر فوت کردند که 330نفر از آنها زن و دوهزار و 351نفر مرد بودند». قدیرزاده ادامه داد: «همچنین از بین فوت‌شده‌های سوءمصرف 375نفر هم به‌دلیل مصرف مواد محرک و عوارض ناشی از آن فوت کردند که 33نفر از آنها زن و 342نفر از آنها مرد بودند».
معاون کاهش تقاضا و توسعه مشارکت های مردمی ستاد مبارزه با مواد گفت: «در سال 1390 بیش‌از سه‌میلیون‌نفر مصرف‌کننده مستمر مواد مخدر داشتیم که این عدد اینک به دومیلیون و 808هزار‌نفر رسیده و باید گفت که در مقابل کاهش تعداد مصرف‌کنندگان مستمر مواد، تعداد افراد معتاد متجاهر کف خیابان افزایش یافته است». پرویز افشار افزود: «از سال 1380 تا 1390 گرایش به مصرف شیشه افزایش یافت و به‌دلیل عوارض شدید و تخریب‌های زیاد این‌نوع مواد همچنین گران‌شدن شیشه، تعداد معتادان متجاهر بیشتر شد و وجود این افراد در جامعه نمود پیدا کرد؛ در‌نتیجه باید گفت که اعتیاد مطلق افزایش پیدا نکرده؛ بلکه تعداد متجاهران به مواد افزایش یافته است». وی افزود: «در‌حال‌حاضر مصرف شیشه کم و مصرف گُل جایگزین شیشه شده و در رتبه دوم پس‌از تریاک قرار دارد». افشار با‌اشاره‌به مسدود‌کردن مرزها و استفاده قاچاقچیان از روش‌های جدید در انتقال مواد مخدر به کشور، افزود: «معادله قاچاق مواد مخدر بسیار پیچیده است؛ زیرا قاچاقچیان از روش‌هایی همچون منجنیق، پاراگلایدر و قطع‌کردن سیم خاردار برای ورود مواد استفاده می‌کنند. ضمن‌اینکه جدیدترین راهی که در‌این‌خصوص مورد‌استفاده قرار می‌گیرد، تغییر مسیر از سمت عبور زمینی به دریایی‌ست که تجهیز دریابانی در دستورکار قرار گرفته است و ارتش و سپاه در‌این‌خصوص همکاری خوبی دارند».
عضو گروه مطالعات اعتیاد مرکز تحقیقات سازمان پزشکی قانونی گفت: «در بررسی پرونده‌های فوت ناشی از سوءمصرف مواد در سازمان پزشکی قانونی کشور، در‌اکثر‌موارد با بحث اوردوز یا همان مسمومیت با مواد مخدر و مرگ ناشی‌از‌آن مواجه هستیم». قدیرزاده ادامه داد: «در بسیاری از موارد پس‌از بررسی پرونده متوفی متوجه می‌شویم که فرد فوت‌شده چند‌روز‌قبل از زندان آزاد‌شده یا دوره ترک خود را در کمپ ترک اعتیاد سپری کرده و با رهایی از زندان یا کمپ ترک اعتیاد با اولین مصرف مواد مخدر، جان خود را از‌دست داده است». وی تصریح کرد: «این موضوع همیشه برای افراد جای سؤال است که چرا فردی‌که قبل‌از ورود به زندان با کمپ ترک اعتیاد مقادیر زیادی مواد مخدر را مصرف می‌کرده؛ پس‌از گذراندن دوره زندان یا کمپ با مصرف مقادیر کمتری نیز دچار مسمومیت شده یا فوت می‌کند؟ دلیل این مسئله پدیده تحمل است که در افراد مصرف‌کننده مواد مخدر اتفاق می‌افتد». عضو گروه مطالعات اعتیاد مرکز تحقیقات سازمان پزشکی قانونی گفت: «بر‌اثر مصرف مداوم مواد مخدر و برای رسیدن به همان اثرات خوشایند روزهای اول مصرف مواد، فرد مصرف‌کننده میزان مصرف مواد خود را زیادتر می‌کند و طی زمان، بدن فرد نیز با مقدار جدید ماده مخدر سازش پیدا می‌کند». قدیرزاده خاطرنشان کرد: «به‌همین‌دلیل است که یک مصرف‌کننده مواد می‌تواند روزانه حتی بیش‌از پنج‌گرم تریاک یا مواد مخدر دیگر مصرف کند؛ در‌حالی‌که مقدار نیم‌گرم آن نیز می‌تواند برای فرد عادی کشنده باشد». وی افزود: «زمانی‌که فرد به زندان می‌افتد یا برای ترک به کمپ ترک اعتیاد می‌رود، به‌دلیل دسترسی نداشتن به مواد مخدر و پس‌از دوره بازگیری از مواد که در‌اصطلاح سم‌زدایی یا دوره فیزیکی نامیده می‌شود؛ بدن تطابق خود را با مصرف میزان بالای مواد مخدر از‌دست می‌دهد و مثل بدن یک فرد عادی به مواد مخدر واکنش نشان می‌دهد». عضو گروه مطالعات اعتیاد مرکز تحقیقات سازمان پزشکی قانونی گفت: «بنابر‌این، مصرف مقادیر مواد قبل‌از ترک یا حتی مصرف مقادیری کمتر از آن نیز به مسمومیت و اوردوز در این افراد منجر می‌شود که در‌صورت ارجاع‌ندادن به اورژانس و درمان طبی نتیجه‌ای جز مرگ نخواهد داشت». قدیرزاده تأکید کرد: «مصرف داروی متادون نیز که به‌عنوان داروی ترک اعتیاد مواد مخدر مورد‌استفاده قرار می‌گیرد؛ به‌همان‌اندازه مصرف مواد مخدر در کسی‌که سالم است یا به‌تازگی دوره سم‌زدایی خود را پشت‌سر گذاشته، خطرناک است؛ بنابر‌این، تجویز خودسرانه داروی متادون نیز می‌تواند به اوردوز و حتی مرگ منجر مصرف‌کننده شود».
نشانه‌های مصرف بیشازحد مواد بسته به نوع ماده مصرفی بسیار متفاوت است اما کلاً می‌توان به این عوارض اشاره کرد: بیهوشی و کما، لرزش و تشنج، مشکلات تنفسی، توهم، هذیان‌گفتن یا پارانوئید، خواب‌آلودگی، تهوع و استفراغ، تغییر غیر‌طبیعی اندازه مردمک چشم، واکنش‌نداشتن مردمک چشم، راه‌رفتن ناپایدار، عرق‌کردن، خشک‌شدن یا داغ‌شدن پوست، رفتارهای خشونت‌آمیز و تهاجمی و در‌نهایت مرگ... در‌مورد اقداماتی که برای نجات‌دادن فرد در‌حالت اوردوز مؤثر است ایده‌ها و باورهای نادرست بسیاری وجود دارد که انجام‌دادن آنها بسیار خطرناک است و می‌تواند اوضاع را بدتر از قبل کند، حقیقت این‌است‌که برای به‌هوش‌آوردن یا بیدار‌کردن معتادی که دچار اوردوز شده است، کاری جز خبر‌کردن آمبولانس نمی‌توان انجام داد، امدادگران و پزشکان برای مواجهه با چنین شرایطی آموزش دیده‌اند و در برخی از موارد می‌توانند پادزهر ماده مصرف‌شده را نیز به فرد تزریق و از مرگ او جلوگیری کنند. هنگامی‌که با فرد دچار اوردوز برخورد می‌کنیم؛ قبل‌از هر‌کاری باید خونسردی خود را حفظ و یک آمبولانس خبر کنید. مسیرهای تنفسی و نبض او را بررسی کنید؛ در‌صورتی‌که فرد کماکان نفس می‌کشد، با احتیاط بدن او را در وضعیت بهبودی یا ریکاوری قرار دهید. در‌صورتی‌که فرد هوشیار است، لباس تن او را سبک‌تر کرده ولی او را گرم نگه دارید، سعی کنید تا از ادامه‌دادن مصرف مواد جلوگیری کرده و وی را دلداری دهید. همچنین سعی کنید متوجه شوید که چه نوع ماده یا موادی مصرف شده است، برای این‌کار می‌توانید ابزارهای مصرف مواد یا جعبه‌های خالی را نگهداری کنید تا در‌صورت لزوم اطلاعات کافی را در‌اختیار امدادگران قرار دهید. در‌صورتی‌که خودتان باعث به‌وجود‌آمدن حالت اوردوز وی شده‌اید، سعی نکنید تا برای رها‌شدن از مخمصه وی را تنها بگذارید. واقعیت این‌است‌که اوردوز ناشی از مصرف مواد، صرفاً یک وضعیت اورژانسی‌ست و امدادگرانی که برای نجات‌دادن فرد به محل اعزام می‌شوند، به‌دنبال یافتن مقصر یا بازجویی از شما نیستند. به‌جای نصیحت‌کردن، سرزنش‌کردن یا بحث‌کردن با فرد اوردوز کرده که فقط باعث اتلاف وقت می‌شود؛ سعی کنید اوضاع را تحت‌کنترل بگیرید و منتظر رسیدن آمبولانس شوید.
ناهید حاجی‌خانی/ ایرنا