گزارشی از مشکل کاهش آهنگ رشد جمعیت
زیادی «کم» می‌شویم!
جمعیت، موضوعی چندوجهی‌ست؛ بحثی که از مسائل اقتصادی تا اجتماعی و حتی فرهنگی در آن دخیل بوده و می‌تواند تأثیر فراوانی بر افزایش یا کاهش آن داشته باشد. ازآن‌طرف، این موضوع مطرح می‌شود که افزایش یا کاهش جمعیت، حتی بر رونق تولید نیز تأثیر دارد و بخشی از نیروی کار در سال‌های آینده به همین موضوع وابسته است.
آمارها، از کاهش میزان تولد در سال جاری خبر می‌دهند. براساس آمارهای کمیته مطالعات جمعیتی شورای عالی انقلاب فرهنگی؛ میزان تولد در سه‌ماهه ابتدایی امسال نسبت به همین بازه زمانی در سال گذشته، حدود ۱۳درصد کاهش یافته است. محمدجواد محمودی؛ رئیس کمیته مطالعات جمعیتی شورای عالی انقلاب فرهنگی دراین‌رابطه می‌گوید: «سال گذشته، ۳۴۴هزار تولد در سه‌ماهه ابتدایی داشتیم که این رقم در سه‌ماهه ابتدایی سال جاری با کاهش ۴۵هزار تولد مواجه شده و به ۲۹۹هزار تولد رسیده است». این، درشرایطی‌ست که وزارت بهداشت در جایگاه تولیت سلامت، به این موضوع واکنش نشان داده و بخشی از موضوع جمعیت که مربوط به این وزارتخانه می‌شود را پیگیری می‌کند. وزارت بهداشت به‌این‌نتیجه رسیده که آهنگ رشد جمعیت کشور در سال‌های آتی می‌تواند تمایل این رشد به‌سمت منفی‌شدن را نشان دهد که هم مورد تأکید مقام معظم رهبری و هم موردتوجه کارشناسان جمعیتی‌ست.
آمارها نشان می‌دهد که درحال‌حاضر جمعیت سالمند بالای ۶۰سال کشورمان به حدود هشت‌میلیون و ۲۳۱هزارنفر رسیده. علی‌اکبر محزون می‌گوید: «برآوردها نشان می‌دهد که در سال جاری، جمعیت کشور به حدود ۸۳میلیون‌نفر رسیده و رشد ۱.۲۴درصدی در فاصله بین دو سرشماری اخیر داشتیم. متوسط طول عمر یا همان شاخص امید به زندگی، از ۵۹سال در اوایل انقلاب به ۷۴سال رسیده که ۷۵.۵سال برای خانم‌ها و ۷۲.۵سال برای آقایان است». مدیرکل دفتر جمعیت، نیروی کار و سرشماری مرکز آمار ایران می‌افزاید: «حدود ۲۴.۶درصد جمعیت کشور زیر ۱۵سال، ۲۲درصد که بالغ‌بر ۱۸میلیون و ۲۶۹هزارنفر می‌شود؛ هم جوانان ۱۵ تا ۲۹سال و ۴۷درصد نیز میانسالان ۳۰ تا ۶۴ساله هستند». براساس آمارهای مرکز آمار ایران؛ تا قبل از سال ۱۳۷۵، عمده جمعیت کشور یعنی بیش از ۴۰درصد زیر ۱۵سال بودند و از سال ۱۳۷۵ تا ۱۳۹۰، در فاز جوانی جمعیت قرار گرفته و از سال ۱۳۹۰ به‌بعد وارد فاز میان‌سالی شدیم. عمق فاجعه اینجاست که براساس برآوردهای رسمی مرکز آمار ایران؛ جمعیت کشور تا افق ۱۴۳۰ با کاهش رشد مواجه می‌شود. مدیرکل دفتر جمعیت، نیروی کار و سرشماری مرکز آمار ایران می‌گوید: «آمار ازدواج، از ۸۹۱ هزار در سال ۱۳۹۰ به ۵۵۰هزار در سال ۱۳۹۷ رسیده و میانگین سن ازدواج در دهه اخیر، برای آقایان از ۲۴سال به ۲۷ و برای خانم‌ها از ۱۹ به ۲۳سال رسیده است». محزون ادامه می‌دهد: «باید از سالخوردگی و کاهش جمعیت کار جلوگیری کنیم. البته به‌دنبال افزایش جمعیت نیستیم؛ درپی حفظ تعادل جمعیتی هستیم».
از هر طرف که به موضوع جمعیت نگاه کنیم، به موارد مختلفی برمی‌خوریم که فقط یک دستگاه دولتی را نشانه نمی‌گیرد. مواردی مانند مشکلات اقتصادی ازیک‌طرف و مشکلات بهداشتی و درمانی ازطرف دیگر، دراین‌زمینه مؤثر هستند که فقط دو سر یک خط را در دست گرفته‌اند. دراین‌بین باید به مباحثی مانند تصادفات و حوادث نیز اشاره کرد که منجر به معلولیت و مرگ‌ومیر می‌شوند. علیرضا رئیسی؛ معاون بهداشت وزارت بهداشت درباره وظیفه این وزارتخانه در زمینه جمعیت می‌گوید: «دراین‌زمینه، سیاست‌های کلی و سیاست‌های مقام معظم رهبری وجود دارد. وزارت بهداشت وظیفه دارد تا به مواردی مانند تضمین سلامت جمعیت بپردازد. مراقبت از مادران باردار، مراقبت از نوزادان، زایمان ایمن، افزایش امید به زندگی، واکسیناسیون و ... مربوط به حوزه بهداشت می‌شود». وی ادامه می‌دهد: «موارد مختلفی مانند مرگ‌ومیرها و حوادث ترافیکی نیز در زمینه رشد جمعیت تأثیر دارند اما به‌صورت مستقیم به وزارت بهداشت مربوط نمی‌شوند. مباحثی مانند مسائل و مشکلات اقتصادی و شغل و ... ارتباطی به وزارت بهداشت ندارد و باید کار بین‌بخشی دراین‌زمینه انجام شود».
درهمین‌راستا، دهم مردادماه ۹۸ بود که وزیر بهداشت، در نامه‌ای به رؤسای دانشگاه‌های علوم پزشکی، دستور تشکیل کمیته ویژه برای پیشگیری از منفی‌شدن آهنگ رشد جمعیت در کشور را ابلاغ کرد. سعید نمکی در آن نامه خطاب به رؤسای دانشگاه‌های علوم پزشکی کشور نوشت: «گرچه در سال‌های پس از انقلاب اسلامی همکاران ما توانستند با استفاده از زیرساخت شبکه بهداشتی درمانی در کشور، واکسیناسیون، مایع درمانی خوراکی، کاهش بیماری‌های حاد تنفسی، ترویج تغذیه با شیر مادر، ثبت منحنی رشد، کاهش سوءتغذیه و نیز مراقبت‌های قبل و بعد از زایمان در کاهش مرگ‌ومیر کودکان و گروه‌های آسیب‌پذیر و افزایش امید به زندگی نقش بسزایی داشته باشند اما لازم است که با تشدید و توسعه مراقبت‌های دوران بارداری در مناطق کمترتوسعه‌یافته و همچنین ایجاد زیرساخت لازم جهت مراقبت از نوزادان، درجهت افزایش و نگهداری مناسب از موالید گام برداریم. ضروری‌ست تا نیازمندی‌های نقاط کمتربرخوردار را درراستای این هدف سریعاً بررسی و اعلام کنید». وزیر بهداشت در این نامه، به توسعه مراکز درمان ناباروری هم اشاره کرده و نوشته بود: «توسعه مراکز درمان ناباروری در خدمت‌رسانی به زوج‌هایی که به‌دلیل مشکلات فیزیولوژیک، نیازمند درمان هستند، در اولویت قرار گیرد؛ به‌نحوی‌که در هر دانشگاه، یک مرکز درمان ناباروری سریعاً معرفی و در سطح استان اطلاع‌رسانی شود. خدمات این مراکز باید رایگان باشد. منابع موردنیاز، توسط ستاد وزارتخانه تأمین خواهد شد». وی دراین‌رابطه می‌گوید: «در زمینه ناباروری نیز مراکز ناباروری در کشور تجهیز شده و باید کارهایی در زمینه پوشش بیمه‌ای داروهای ناباروری انجام شود».
سید حامد برکاتی؛ مدیرکل دفتر سلامت جمعیت، خانواده و مدارس وزارت بهداشت نیز درباره مراکز درمان ناباروری می‌گوید: «حدود سه‌سال‌پیش، کمتر از ۱۲ مرکز درمان ناباروری در کشور داشتیم اما اکنون تعداد این مراکز به ۸۴مورد رسیده. ازاین‌تعداد، ۴۴ مرکز دولتی و ۴۰ مرکز خصوصی هستند». وی ادامه می‌دهد: «زوجینی که ازطرف کمیته امداد امام‌خمینی(ره) و سازمان بهزیستی به وزارت بهداشت معرفی شوند، هزینه‌های درمان ناباروری آنها کاملاً رایگان است و برای سایرین هم ۸۵درصد کل هزینه‌ها از محل منابع وزارت بهداشت پرداخت می‌شود». موضوع دیگری که در نامه نمکی به آن اشاره شده بود؛ ترغیب زوج‌ها به فرزندآوری‌ست. وی در آن نامه دراین‌رابطه نوشت: «ضروری‌ست که با استفاده از تیم کارشناسی، در ترغیب زوج‌هایی که سال‌های پس از ازدواج از فرزندآوری امتناع می‌کنند، اقدام و موارد علمی زیان‌های تطویل این دوران و امکان عدم فرزندآوری در سال‌های آتی گوشزد و آموزش داده شود. با استفاده از ظرفیت روان‌شناسان و کارشناسان مجرب بهداشتی؛ به‌ویژه در زمینه بهداشت روان، فواید و تأثیرات مثبت روانی حضور فرزند دوم در خانواده‌های تک‌فرزند، تبیین شود».
رئیسی نیز دراین‌رابطه می‌گوید: «در قالب کمیته ویژه پیشگیری از منفی‌شدن آهنگ رشد جمعیت، مباحث آموزش و ترغیب به فرزندآوری، توجه به پیشگیری از طلاق و آسیب‌های اجتماعی موردنظر است. البته مجموعه گسترده‌ای از فعالیت‌ها در زمینه جمعیت مؤثر است که این موارد در کمیته ویژه پیگیری می‌شود». وی ادامه می‌دهد: «نرخ باروری و جمعیت در استان‌های مختلف متفاوت است و کمیته‌های استانی باید باتوجه‌به وضعیت استان و زیرساخت‌ها، نقاط مشکل را شناسایی کرده و در زمینه برطرف‌کردن آن فعال باشند». ۱۶ مردادماه بود که برکاتی در همایش آموزش هنگام ازدواج در زنجان، گفت: «امروز، مهم‌ترین بحث جمعیتی، ازدواج و فرزندآوری‌ست که در این دو حوزه نتوانستیم به‌خوبی کار کنیم و با نگاهی به رشد جمعیتی و سیاست‌های فرزندآوری در اوایل انقلاب اسلامی، رشد ۳.۵درصدی وجود داشت که اکنون این رقم به ۲.۱درصد رسیده است». گویا موضوع جمعیت آن‌قدر پیچیده شده و گره کوری در کلاف آن افتاده که نمی‌توان فقط از یک زاویه به آن نگاه کرد و باید مسائل مختلف را دراین‌رابطه بررسی و نسبت به حل آن اقدام کرد؛ زیرا بحث جمعیت قبل‌ازاینکه به موضوع بهداشت و درمان مربوط شود، به مسائل اقتصادی گره می‌خورد و باید راه‌حل این ماجرا را در بستری گسترده‌تر دید و مشکلات آن‌را برطرف کرد.
امیر پروسنان/ ایرنا