نگاهی به وضعیت تولید و صادرات زعفران ایران؛
فروش طلای سرخ با نقاب خارجی
ایران بزرگترین تولیدکننده زعفران در جهان است ولی سهم سود صادرات طلای سرخ نه به نام ایران و نه به کام ایران می‌شود. به‌گزارش باشگاه خبرنگاران جوان؛ اوایل آبان‌ماه که می‌شود به فصل برداشت زعفران نزدیک می‌شویم، روایت مشکلات طلای سرخ ایران گویا هرسال ادامه‌دار است. یک‌سال مشکل ارزان‌بودن قیمت زعفران مطرح می‌شود، یک‌سال مشکل صادرات پیش می‌آید و سالی دیگر مشکل سرمازدگی محصول و وجود دلالان زعفران به‌وجود می‌آید. همین موضوع باعث شد که با یکی از کشاورزان زعفران، رئیس اتحادیه زعفران‌فروشان و عضو هیئت‌مدیره خانه صنعت، معدن و تجارت جوانان ایران مصاحبه‌ای داشته باشیم.
جلال رستمی؛ کشاورز زعفران در گناباد گفت: «مهم‌ترین مشکل کشاورزان، کمبود شدید آب است. چون زمان برداشت همه کشاورزان در یک بازه زمانی یک‌ونیم‌ماهه اتفاق می‌افتد، تقاضا برای آب افزایش می‌یابد و در‌این‌میان عده‌ای مجبور هستند با تانکر زمین‌هایشان را آب دهند که در شرایط کنونی هر تانکر ۱۲هزار‌لیتری با قیمت ۸۰هزار‌تومان خریداری می‌شود». او تصریح می‌کند: «در زمان برداشت زعفران قیمت زعفران بسیار پایین است و کشاورزان، چون نیاز به مسائل مالی دارند مجبورند بفروشند». این کشاورز گنابادی می‌گوید: «وجود دلالان در حوزه زعفران باعث شده است زحمت ما نادیده گرفته شود، زحمت از ماست، ولی سود اصلی در جیب دلالان می‌رود. چرا در این رابطه مسئولان جوابگو نیستند؟ البته این قسمتی از دغدغه‌های کشاورزان زعفران است که شاید بتوان گفت همه این مشکلات در سهم کم صادرات ایران بی‌تأثیر نیست». محمد فرشچی یکی از کسبه بازار سنتی مشهد که فروشگاه زعفران دارد، می‌گوید: «بیشترین میزان فروش ما متعلق به «نبات» و سپس زرشک، شکلات زنجبیلی، نقل و کاک رضوی‌ست؛ چون قیمت مناسب‌تری دارند». او می‌گوید: «زعفران محصول شهرستان‌هایی مثل قائن و تربت نیز مشتری خودش را دارد و چون گران‌تر است، در رده بعد از نبات و زرشک قرار می‌گیرد». این کسبه بازار سنتی مشهد در مورد تشخیص زعفران اصل از قلابی می‌گوید: «هیچ‌کس دوست ندارد بعد از پرداخت هزینه زیاد بابت خرید زعفران، متوجه شود که سرش کلاه رفته است و آنچه که خریده، زعفران تقلبی بوده است، با شناخت روش‌های تشخیص زعفران اصل از تقلبی می‌توانید جلوی سودجویی فروشندگان متقلب را بگیرید؛ یکی از روش‌های تشخیص زعفران اصلی، استفاده مناسب از کلمه شیرین است، زعفران اصل همیشه عطر شیرین دارد و نه طعم شیرین. یکی از رشته‌های زعفران را روی زبان خود قرار دادید. اگر طعم شیرینی درون دهان خود احساس کردید، این زعفران تقلبی‌ست. گاهی افراد سودجو برای افزایش وزن زعفران، آن را به عسل یا شکر آغشته می‌کنند. زعفران اصل کمی به تلخی می‌زند یا گاهی هم هیچ طعم خاصی نمی‌دهد. راه دیگر اینکه کمی از زعفران را درون آب سرد بریزید، متوجه می‌شوید کمی که زمان بگذرد، رنگ آب تغییر می‌کند. زمانی که کلاله‌های زعفران اصل را از آب بیرون بیاورید، رنگ اصلی خود کلاله‌ها چندان تغییری نکرده است، ولی در زعفران تقلبی بعد از درآوردن آنها از آب، مشاهده می‌کنید که رنگ اضافه شده به کلاله‌های زعفران کاملاً از بین رفته، ظاهری مثل قبل ندارد و به رنگ سفید در آمده است. راه دیگر اینکه زعفران اصلی سرعت رنگ دهی کندتری دارد، پس اگر زعفران به‌سرعت رنگ پس داد، شکی در استفاده از رنگ‌های شیمیایی درون آن نیست. رنگ زعفران اصل در آب به رنگ زرد مایل به نارنجی و قرمز و البته شفاف در می‌آید. رنگ قرمز تند در آب نشان خوبی نیست، مواد شیمیایی استفاده شده برای رنگ‌دهی بیشتر زعفران ممکن است برای سلامتی شما مضر باشند. کلاله‌های زعفران اصل براق نیستند. گاهی اوقات در تهیه زعفران تقلبی کلاله گیاهان دیگر از‌جمله ذرت را رنگ می‌کنند و به جای نوع اصل آن می‌فروشند. کلاله این دو گیاه شباهت زیادی به هم دارد و تفاوت آنها در این‌است‌که کلاله‌های زعفران حالت منحنی دارند که می‌تواند در تشخیص نوع اصل به شما کمک کند». زعفران یکی از مهم‌ترین محصولات صادراتی ایران است که نقش مهمی در درآمد و اشتغالزایی برای تولید‌کنندگان دارد؛ علاوه‌بر‌این زعفران عمده‌ترین محصول شهر‌های خراسان رضوی‌ست. همچنین یک محصول استراتژیک در ایران است و سهم ایران در تولید و صادرات زعفران تقریبا ۹۰درصد است. ایران، یونان، مراکش، کشمیر، اسپانیا و ایتالیا از‌جمله کشور‌های اصلی در‌زمینه تولید زعفران هستند. در‌این‌بین ایران به‌عنوان تولیدکننده اصلی زعفران همیشه بزرگترین تولید و برداشت را داشته است. در‌واقع ایران بزرگترین تولیدکننده و صادرکننده زعفران در سطح بین‌المللی‌ست. عمده‌ترین کشور‌های واردکننده زعفران ایران عبارتند از؛ امارات متحده عربی، اسپانیا، ترکمنستان، فرانسه و ایتالیا، گزارش‌ها نشان می‌دهد که ۴۴درصد کل زعفران صادراتی در سال ۲۰۱۶، از ایران به سایر کشور‌ها فروخته شده است. زعفران در میان محصولات تجاری جهان، سه‌هزار و چهارصد و چهل و دومین کالایی‌ست که مورد معامله قرار می‌گیرد. اسپانیا دومین صادرکننده بزرگ زعفران در جهان است. نکته قابل تامل اینکه همین کشور بزرگترین واردکننده زعفران هم محسوب می‌شود.
بزرگترین تولیدکننده زعفران
در صادرات جایگاهی ندارد
کشور‌هایی همچون چین و هند سالیانه حداقل ۵۰ تا ۶۰تن زعفران از ایران خریداری می‌کنند که بلافاصله پس از خرید تحت بسته بندی‌های جدیدی آن را به بازارهای هدف صادر می‌کنند که با‌این‌وجود دیگر ردپایی از زعفران ایرانی باقی نمی‌ماند و همین امر موجب شده تا بزرگترین تولیدکننده زعفران در صادرات جایگاه چندانی نداشته باشد. بسیاری از افراد معتقدند علت اینکه کشور ما نمی‌تواند در صادرات حرفی برای گفتن داشته باشد مربوط به بسته بندی‌های زعفران است، ولی در واقع بسته بندی‌های ایران به‌مراتب بهتر از اروپاست. هم‌اکنون وجود برخی محدودیت‌ها در امر صادرات موجب شده سایر رقبا جای ما را بگیرند از‌این‌رو نمی‌توان انتظار داشت در چنین شرایطی بتوان در صادرات جایگاه اول در دنیا را به خود اختصاص داد. تجار سعی می‌کنند حرکتی در سایه داشته باشند و عمده زعفران را از‌طریق کارت‌های یک‌بار‌مصرف صادر کنند، اما به‌سبب مشکلات پیش‌ِروی صادرات همچون بازگشت ارز به کشور به بازارهای هدف موجب شده است ماهیت کالای ایرانی در بسیاری از بازارهای دنیا گمنام بماند متأسفانه این سیاست غلط صادرکنندگان است که انتظار می‌رود با رفع مشکلات صادراتی این چالش‌های مرتفع شود.
ورود به سامانه نیما؛ بلیت ورود به بازارهای جهانی
میری؛ رئیس اتحادیه زعفران‌فروشان گفت: «در‌شرایطی‌که امکان بازگشت پول به کشور وجود ندارد و همواره مسئولان ذی‌ربط در‌صورت عدم ورود ارز به سامانه نیما صادرکنندگان را به مراجع قضایی معرفی می‌کنند، نمی‌توان انتظار داشت که ایران در بازارهای جهانی حضور جدی داشته باشد». او تصریح می‌کند: «صادرات زعفران در ایران ساز و کار ویژه‌ای ندارد؛ به‌همین‌جهت زعفران از کشور ما، ولی به‌نام و کام اسپانیا و کشور‌های دیگر صادر می‌شود و به‌خاطر عدم دسترسی به مسائل بانکی نمی‌توانیم وارد مذاکره شویم؛ د‌رنتیجه تأمین‌کننده مطمئن و ثابتی برای بازار جهانی نیستیم». میری بیان می‌کند: «حتی مشکل ما تحریم هم نیست، مشکلات صادرات زعفران فقط داخلی‌ست، با ارائه زعفران در کالای بورس ایران، به بهره‌برداران این محصول اجازه می‌دهد که معامله منطقی و با قیمت واقعی را برای محصول خود تجربه کنند، با ورود زعفران به بورس علاوه‌بر‌اینکه قیمت‌گذاری محصول به‌صورت شفاف و بر‌اساس کیفیت واقعی انجام و واسطه‌ها حذف می‌شود، باعث می‌شود که گواهی سپرده کالای آنان برای فروش محصولشان همانند پول نقد باشد». او تصریح می‌کند: «از سال ۸۵ تا سال ۹۸ به‌جز در سال‌های ۸۶ و ۸۷ که بحث سرمازدگی زعفران را داشتیم که نتیجه آن موجب کاهش میزان تولید شد، به‌طورکلی صادرات زعفران روند صعودی داشته و میزان آن از ۱۴۲تن در سال ۸۵ به ۲۸۱.۵تن در سال ۹۸ رسیده و این یعنی عملاً صادرات زعفران در این سال‌ها دوبرابر شده است». رئیس اتحادیه زعفران فروشان مشهد می‌گوید: «اینکه زعفران در بورس وارد شده است اتفاق خوبی‌ست، ولی مشکل اساسی در بورس این‌است‌که قیمت‌ها در بورس نوسان دارد صبح با دلار 10هزار‌تومان زعفران فروخته می‌شود بعد ۴۸ساعت که مراجعه می‌کنیم دلار به ۱۴۰۰۰تومان رسیده است و این باعث زیان می‌شود». او ادامه می‌دهد: «اگر بخواهیم کالایی را در دنیا با برند خود مطرح کنیم باید برگزاری همایش‌های منطقه‌ای در کشور‌های هدف و شناساندن زعفران ایرانی به مصرف‌کنندگان می‌تواند مانع این مشکلات باشد و تا زمانی که این استراتژی به‌کار گرفته نشود، همچنان کالای ایرانی با برند دیگر کشور‌ها به بازارهای هدف صادر می‌شود».
زعفران ایران با نقاب خارجی به فروش می‌رسد
رئیس اتحادیه زعفران‌فروشان مشهد می‌گوید: «مسئولان دولتی باید در‌نظر داشته باشند که بزرگترین تولیدکننده زعفران به‌عنوان اولین صادرکننده در دنیا مطرح باشد؛ از‌این‌رو نیاز است که زیر‌ساخت‌های مربوط به صادرات همچون بازاریابی، بسته‌بندی و سورتینگ بازار پسند هر‌چه‌سریع‌تر ایجاد شود تا دیگر کشور‌ها نتوانند با سوء استفاده از محصول ایرانی رتبه‌های بالای صادرات را به خود اختصاص دهند. قیمت زعفران ایرانی در مقایسه با دیگر کشور‌ها حداقل سه تا چهاربرابر ارزان‌تر است، در طول سال حداکثر ۴۰تن زعفران تولید می‌شود؛ از‌این‌رو قیمت تمام‌شده آنها و همچنین نرخ فروش محصول در بازارهای‌شان قابل مقایسه با بزرگترین تولیدکننده زعفران نیست و همواره نیاز است برای آنکه ارزش افزوده بیشتری را نصیب کشور کنیم تنها با بازاریابی، برند‌سازی، بسته‌بندی و سورتینگ بازار‌پسند در بازارهای جهانی و منطقه‌ای حضور یابیم».
تاثیر قاچاق زعفران بر تنزل جایگاه صادراتی ایران
زعفران همانند دیگر کالا‌ها حجیم نیست و به‌سهولت امکان قاچاق آن در وزن‌های ۱۰، ۲۰ و ۳۰کیلو به آن سوی مرز‌ها وجود دارد؛ از‌این‌رو موجب شده بسیاری از کشور‌های رقیب زعفران ایرانی را با نام خود به دیگر کشور‌های صادر کنند که این امر بر تنزل جایگاه صادراتی ایران دامن زده است. زمانی‌که بازار طلای سرخ به ثبات نرسد، برند‌سازی معنا و مفهوم ندارد؛ از‌این‌رو این امر نشان می‌دهد که مسئولان امر در وهله اول برای جلوگیری از تلاطم و نوسان قیمت در بازارهای داخل و صادراتی باید تدابیری بیندیشند تا نوسانات مانع حضور ما در بازارهای هدف و تقویت سایر رقبا برای حضور جدی در بازارهای جهانی نشود. دراین مورد فرزاد سحرخیز؛ یکی از صادرکنندگان معتبر در مشهد و عضو هیئت‌مدیره خانه صنعت، معدن و تجارت جوانان ایران گفت: «خراسان رضوی بزرگترین تولیدکننده زعفران در دنیا‌ست، اما ۹۵درصد آن فله‌ای صادر می‌شود، ارزش افزوده صادرات زعفران بسته‌بندی نزدیک به پنج‌برابر زعفران فله است». او تصریح کرد: «تولید زعفران در ایران در سال‌های مختلف بسته به وضعیت کشاورزی، آب و هوایی بین ۲۰۰ تا ۳۰۰تن در سال است که بیش از ۵۰درصد این رقم به‌صورت فله به کشور‌های اسپانیا و امارات صادر می‌شود». عضو هیئت‌مدیره خانه صنعت، معدن و تجارت جوانان ایران با‌بیان‌ِاینکه زعفران صادر شده به این دو کشور پس از بسته‌بندی در قالب‌های کوچک و متنوع به دیگر نقاط دنیا صادر می‌شود، گفت: «با بررسی آمار صادرات زعفران به خارج از کشور، درمی‌یابیم که تنها پنج‌درصد از کل زعفران صادراتی ایران به بسته‌بندی‌های زیر ۱۰گرم ویژه مصرف‌کنندگان نهایی و مراکز خرده‌فروشی اختصاص دارد و ۹۵درصد در بسته‌های بالای ۱۰گرمی و عمدتاً نیم و یک‌کیلو صادر می‌شود. معرفی زعفران با نام و برند ایرانی به مصرف‌کننده نهایی، نیازمند یک حرکت جمعی یا تعریف پروژه تحقیقاتی در سطح کلان است. هر کشور نیاز به تحقیقات بازار خاص خود و طراحی راهبرد اختصاصی برای ورود به بازار برای کلیه صادرکنندگان و حمایت سازمان توسعه تجارت دارد». او تصریح می‌کند: «اسپانیا با سهم یک‌درصدی در کشت زعفران، ۲۹درصد صادرات زعفران به جهان را داراست و این به‌علت پیش‌قدم‌شدن این کشور در تدوین استاندارد است که باعث شده تا سهم زیادی در بازار جهانی داشته باشد». فرزاد سحر خیز افزود: «اسپانیا زعفران ایران را به‌صورت فله خریداری و پس از بسته‌بندی مجدد آن را به‌عنوان «زعفران اسپانیایی» صادر می‌کند. به‌همین‌جهت است که اسپانیا را بزرگترین صادرکننده زعفران دنیا می‌شناسند. همچنین امارات نیز زعفران ایرانی را به‌صورت روزانه و هفتگی توسط دلالان و تجار غیر‌حرفه‌ای خریداری می‌کند و پس از مخلوط‌کردن با ناخالصی، به‌صورت عمده با بسته‌بندی‌های ایرانی و حتی با علامت استاندارد ایران، زعفران مخلوط شده و نامرغوب را به کشور‌های حوزه خلیج فارس، آفریقا و چین می‌فروشد». او با‌ا‌شاره‌به‌اینکه بعد از اسپانیا و امارات، چین بزرگترین خریدار زعفران فله ایرانی‌ست، تصریح می‌کند: «افغانستان از دیگر مشتریان زعفران فله ایرانی است که به‌عنوان رقیب آینده ایران تلقی می‌شود. افغانستان با خرید زعفران از ایران و فروش آن به‌عنوان زعفران افغانی، تجارت این زعفران را در دنیا آغاز کرده است». و حرف آخر اینکه؛ با‌توجه‌به موارد استناد شده در این گزارش جهت صادرات بیشتر زعفران از خراسان رضوی باید مسائلی همچون؛ بورس زعفران، شفافیت قطعی در قیمت، تسریع در سپردن زعفران در بورس و اوراق بهادار، تشکیل شرکت‌های بزرگ درزمینهٔ کشت و تولید این محصول استراتژیک از نیاز‌های امروز این محصول است که باید موردتوجه قرار گیرد. مشکلاتی همچون صادرات فلّه، نبود برند و بازار‌سازی مناسب برگزاری همایش‌های منطقه‌ای باید مورد اهتمام مسئولان قرار بگیرد.
فاطمه غلامی