مرواریدهایی با ریشه‌های پوسیده

مصطفی رفعت/سازمان بهداشت جهانی (WHO) بهداشت دهان و دندان را یک ضرورت و بخشی از سلامت عمومی در تمام عمر دانسته و بیان می‌کند که بهداشت ضعیف دهان و بیماری‌های درمان‌نشده دهانی می‌تواند تأثیر عمیقی بر کیفیت زندگی بگذارد؛ عدم‌رعایت رفتارهای مرتبط با سلامت دهان و دندان بر تغذیه، صحبت‌کردن، کیفیت صدا و تکلم تأثیرگذار است؛ لذا توجه به این مقوله، یکی از برنامه‌های سازمان بهداشت جهانی در حوزه جلوگیری از بیماری‌های مزمن و ارتقای سلامت است. می‌دانیم که سلامت دهانی خوب، بخشی اساسی از سلامت عمومی‌ست؛ اگرچه بهره‌مندی از سلامت دهانی خوب، چیزی بیش از فقط داشتن دندان‌های سالم است؛ بسیاری از کودکان به‌علت پوسیدگی‌های دندانی فعال و کنترل‌نشده، سلامت عمومی و دهانی کافی ندارند. بهداشت دهان و دندان، یک پیش‌نیاز برای سلامتی و یک بُعد اساسی برای بهداشت عمومی و رفاه است؛ وضعیت و عملکرد بافت‌ها و ساختمان دهان، روی ظاهر فرد، اعتماد‌به‌نفس و توانایی او در صحبت‌کردن و ارتباط با دیگران، تأثیر می‌گذارد. بسیاری از تحقیقات، تأثیر بهداشت دهان و دندان را بر کیفیت زندگی نشان داده‌اند؛ بهداشت ضعیف دهان و دندان می‌تواند تأثیر عمیقی بر کیفیت زندگی داشته باشد؛ تجربه درد، تحمل آبسه‌های دندانی، مشکلات حین غذا‌خوردن و جویدن، خجالت‌کشیدن از شکل دندان‌ها به‌خاطر از‌دست‌دادن دندان‌ها، دندان آسیب‌دیده یا تغییر رنگ ‌داده‌شده که می‌توانند تأثیرات منفی بر زندگی روزمره و رفاه افراد داشته باشد.

در‌مورد ارتباط بهداشت دهان و دندان با کیفیت زندگی، تعریفی که توسط گزارشات بهداشت دهان و دندان ایالات متحده آمریکا در‌این‌زمینه انجام شده، راحتی افراد هنگام غذاخوردن، خوابیدن، تعاملات اجتماعی، داشتن اعتماد‌به‌نفس و رضایت با‌توجه‌به بهداشت دهان و دندان خود است. از‌دست‌دادن دندان‌ها نیز به‌عنوان نتیجه بیماری‌های دندان درمان‌نشده و تروما، ممکن است تأثیر عمیقی بر روی کیفیت زندگی و رشد و پیشرفت فرد داشته باشد و روابط اجتماعی فرد را در سنین نوجوانی که نیاز به پذیرش از‌طرف دیگران و جلب‌توجه دارد، به‌مخاطره اندازد. در سال 1979، مهم‌ترین هدف برای بهداشت دهان و دندان به‌صورت جهانی توسط WHO اعلام شد. در سال 2000 میانگین جهانی برای پوسیدگی دندان این بود که شاخص DMFT در 12‌ساله‌ها بیشتر از 3 نباشد. در مجمع جهانی بهداشت در سال 1979، این بیانیه به‌اتفاق‌آراء به‌عنوان اولویت مهم برای سازمان جهانی بهداشت اختصاص داده شد. در سال 1983، بهداشت دهان و دندان به‌عنوان بخشی از استراتژی بهداشت برای همه شد و در سال 1989، سازمان ارتقای بهداشت، دهان و دندان به‌عنوان بخشی جدایی‌ناپذیر از بهداشت برای همه تا سال 2000 را تائید کرد. علاوه‌بر‌این؛ در سال 1994 «روز جهانی بهداشت» به بهداشت دهان و دندان اختصاص داده شد که نشان‌دهنده اهمیت این موضوع است.
بسیاری از برنامه‌های بهداشت دهان و دندان به‌صورت جدا از سایر برنامه‌های بهداشتی دیگر اجرا می‌شود که اغلب منجر به دوباره‌کاری یا بدتر‌از‌آن اینکه پیام‌های ضد‌و‌نقیضی به افراد ارائه می‌شود. علاوه‌بر‌این؛ گرایش برنامه‌های بهداشت دهان و دندان به‌سمت تمرکز بر تغییر رفتار فردی و تا‌حد‌زیادی نادیده‌گرفتن تأثیر عوامل اجتماعی و سیاسی به‌عنوان تعیین‌کننده‌های کلیدی در بهداشت است. یکی از برنامه‌های فنی در گروه بیماری‌های مزمن و ارتقای سلامت سازمان جهانی بهداشت، برنامه جهانی بهداشت دهان و دندان است؛ بیانه‌ای که این سازمان در‌این‌زمینه منتشر کرده این‌است‌که رویکرد خود را جهت ارتقاء و بهبود هرچه‌بیشتر بهداشت دهان و دندان در قرن 21 توصیف می‌کند که با‌توجه‌به استراتژی جدید پیشگیری از بیماری و ارتقای سلامت تدوین شده است؛ این بیانیه تأکید می‌کند که به‌‌رغم پیشرفت‌های بسیار در زمینه بهداشت دهان و دندان در سرتاسر جهان؛ بازهم مشکلاتی در‌این‌زمینه وجود دارد.
طی سال‌های اخیر، تلاش بر این بود تا همواره با تعیین وضعیت شاخص‌های بهداشت دهان و دندان، بتوان الگوهای اثربخش و مداخله‌گر را جهت بهبود هرچه‌بیشتر سلامت دهان و دندان کودکان ایرانی و گروه هدف تعیین کرد؛ طرح ادغام بهداشت دهان و دندان در شبکه مراقبت‌های اولیه بهداشتی از سال 1374 آغاز شد و از ابتدای سال 1375 به‌صورت کشوری در تمام استان‌ها به‌صورت فعال گسترش یافت. دراین‌زمینه می‌توان به گزارش آماری بهداشت دهان و دندان که در سال 1391 توسط «دانشگاه شهید بهشتی» ارائه شده، پرداخت. این آمار، با بررسی وضعیت 46200‌نفر از رده‌های سنی مختلف و با تراکم جغرافیایی به‌دست‌آمده است که ازاین‌تعداد، ۴۶‌درصد مذکر، ۵۴‌درصد مؤنث، ۶۲‌درصد شهری و ۳۸‌درصد روستایی بودند. حداقل هر نمونه در رده‌های سنی استاندارد جهانی سازمان بهداشت نه‌هزار‌نفر بوده است. البته بدیهی‌ست که با بالارفتن هزینه‌ها و کاهش درآمد‌ها، این آمار تغییر کند و بسیار وخیم‌تر از آمار ارائه‌شده باشد. بااین‌حال، به چند نکته مهم در‌رابطه‌با آمار ذکر‌شده در تمام رده‌های سنی می‌پردازیم؛ رئیس مرکز تحقیقات دندان‌پزشکی ضمن مروری بر اطلاعات بهداشت دهان و دندان و شاخص‌های ارزیابی‌شده، اظهار داشت: «میزان شاخص سلامت دهان در دندان‌های شیری (DMFT) برابر ۱۶.۵‌بوده است. ۸۶‌درصد این شاخص، مربوط به دندان‌های شیری پوسیده و حدود پنج‌درصد آن، دندان‌های کشیده‌شده است. جالب‌آنکه فقط نه‌درصد دندان‌های پوسیده‌، ترمیم شده‌اند». وی میزان کودکان فاقد پوسیدگی (Caries-Free) در رده سنی را ۷.۱۲ درصد اعلام کرد و افزود: «وضعیت سلامت دندان‌های دائمی (DMFT) در کودکان با گروه سنی ۱۲‌ساله برابر ۹.۲ است. تقریباً ۸۲‌درصد این شاخص، مربوط به دندان‌های پوسیده، سه‌درصد آن مربوط به دندان‌های کشیده‌شده و ۱۵‌درصد مربوط به دندان‌های پر‌شده است. البته ۴. ۲۷‌درصد کودکان در این گروه سنی، کلاً فاقد پوسیدگی دندان هستند. در هر دو گروه سنی، بیش از ۸۰‌درصد درمان‌های مورد‌نیاز مربوط به دندان‌های پوسیده، جهت پاسخگویی لازم صورت نگرفته است». وی با‌اشاره‌به شاخص ۴۲.‌۳=‌DMFT در گروه سنی ۱۵‌ساله‌ها بیان کرد: «حدود ۷۵‌درصد این شاخص بهداشت دهان و دندان، مربوط به دندان‌های پوسیده، شش‌درصد کشیده‌شده و ۱۹‌درصد ترمیم‌شده است. تنها چهاردرصد از کودکان در این گروه سنی به‌طور‌کامل، فاقد پوسیدگی دندانی هستند». رئیس مرکز تحقیقات پیشگیری اظهار داشت: «این شاخص، برای گروه سنی ۴۴‌-‌۳۵‌سال برابر ۹۸.۱۳ و برای گروه سنی ۷۴‌-‌۶۵‌سال برابر ۲۵.۲۷ است. در این دو گروه، تعدادی قابل‌توجه از دندان‌های پوسیده درمان‌نشده منجر به کشیدن شدند؛ طوری‌که دندان‌های کشیده‌شده به‌ترتیب ۴۰‌درصد و ۸۵‌درصد در این دو گروه سنی‌ست».
شاخص سلامت لثه (CPI) نیز به‌همین‌ترتیب، با افزایش سن رو‌به‌افزایش است. این بالارفتن از‌نظر شیوع و شدت نشئت می‌گیرد. این موضوع، عامل مؤثری در کشیده‌شدن و از‌دست‌دادن دندان‌های دائمی در گروه‌های سنی بالغین و سالمندان محسوب می‌شود. در‌واقع، میزان هر دو شاخص در اکثر مناطق شهری، پائین‌تر از مناطق روستایی‌ست. جالب است بدانید شیوع آن در جنس مذکر، کمتر از جنس مؤنث گزارش شده است. با‌توجه‌به انجام‌نشدن درمان‌های زودهنگام برای پوسیدگی دندان و بیماری‌های لثه، بیش از ۵۰‌درصد سالمندان کشور، دندان‌های خود را از دست داده‌اند. این نکته از ‌آنجا مهم است که هزینه درمان‌های مورد‌نیاز گروه‌های سنی ذکر‌شده بسیار‌بالاست؛ به‌نحوی‌که اگر وزارت بهداشت، کل بودجه خود را برای درمان‌های دندان‌پزشکی اختصاص دهد، کماکان پاسخگوی نیازهای موجود نخواهد بود. حال اگر فرض کنیم که این هزینه کلان، تأمین و پرداخت شود، بازهم کوچک‌ترین تغییری در ارتقای شاخص‌های سلامت دهان جامعه اتفاق نخواهد افتاد؛ زیرا شاخص‌های سلامت دهان فقط با افزایش تعداد دندان‌های سالم ارتقاء پیدا می‌کند؛ نه با ترمیم آنها.
برای اندازه‌گیری شدت پوسیدگی و دندان‌های پر‌شده و کشیده‌شده دندان‌های دائمی، از شاخص DMFT) D)، دندان پوسیده یا پوسیدگی درمان‌نشده، M (دندان‌های ازدست‌رفته)، F (دندان پرشده) و T (دندان دائمی) استفاده می‌شود که این شاخص، برای دندان‌های شیری به‌صورت DMFT نشان داده می‌شود؛ به‌گفته بانک جهانی اطلاعات بهداشت دهان و دندان WHO؛ شاخص پوسیدگی دندان در کودکان 12‌ساله به‌طور‌میانگین 1.6 است که البته در مناطق مختلف، شدت آن متفاوت است. سن 12‌سالگی به‌پیشنهاد WHO؛ سن شاخص در سیاست‌گذاری برنامه پیشگیری در سلامت دهان است؛ در این سن، تمام دندان‌ها (به‌جز عقل)، رویش یافته‌اند و در‌صورت از‌دست‌رفتن آنها، جایگزینی وجود ندارد؛ پس مراقبت از آنها بیشتر حائز‌اهمیت است. طبقه‌بندی شاخص DMFT از‌سوی سازمان جهانی بهداشت چنین است:
خیلی‌کم: میانگین کمتر از 1.2
کم: میانگین 2.6 – 1.2
متوسط: 4.4 – 2.7
زیاد: 4.4 به‌بالا
چندی‌پیش، رضا ملک‌زاده در افتتاحیه کنگره ارتودنسی در سالن همایش‌های پژوهشگاه صنعت نفت، به ارزیابی جایگاه مقالات و تولیدات علمی کشور در دنیا پرداخت و گفت: «بر‌اساس آخرین آمار سال ۲۰۱۸؛ ایران در تولیدات علمی، رتبه ۱۶ دنیا را دارد که البته در استنادات پزشکی، رتبه ایران، ۲۱ جهان است و می‌توان جایگاه رشته دندان‌پزشکی ایران را در جهان، بالاترین رشته پزشکی کشور دانست». معاون تحقیقات و فناوری وزارت بهداشت افزود: «در بین رشته‌های پزشکی نیز داروسازی ایران از بهترین رتبه جهانی برخوردار است و در رده هفتم دنیا قرار دارد؛ زیرا ما توانسته‌ایم تقریباً همه داروها و به‌خصوص داروهای بیوتکنولوژی را با قیمت مناسب تولید کنیم». وی با‌اشاره‌به رتبه نخست ایران در تولیدات علمی در منطقه، گفت: «داروسازی ایران نیز در منطقه رتبه اول را دارد؛ دندان‌پزشکی ایران نیز رتبه ۱۴ جهان و دوم منطقه بعد از ترکیه را دارد. سهم مقالات دندان‌پزشکی، یک‌درصد از مقالات پزشکی کشور است؛ در‌حالی‌که فقط یک‌درصد از اعضای هیئت‌علمی وزارت بهداشت، از دندان‌پزشکان هستند». ملک‌زاده به وضعیت رشته ارتودنسی در کشور اشاره کرد و گفت: «از ۷۰۰‌نفر ارتودنتیست در کشور، ۲۰۰‌نفر عضو هیئت‌علمی هستند؛ رشته ارتودنسی ایران، در منطقه رتبه سوم را دارد».
سعید نمکی نیز به‌تازگی گفته است: «راه‌اندازی بیمارستان دندان‌پزشکی، کاری نو و جدید در کشور است که جای تقدیر و تشکر از مسئولان دانشگاه علوم پزشکی تبریز دارد اما نباید در بستری‌کردن بیماران دهان و دندان، تخت‌های بیمارستان را به‌مدت زیادی اشغال کرد». وزیر بهداشت ادامه داده: «در سلامت دهان و دندان ضعیف هستیم؛ 30‌سال‌پیش در وزارت بهداشت، دفتر سلامت دهان و دندان را راه‌اندازی و موضوعاتی مانند فلورایدتراپی و دهان‌شویه را آغاز کردیم و آموزش در‌این‌زمینه را در دستور‌کار قرار دادیم. شاخص‌های سلامت دهان و دندان، در بین شاخص‌های سلامت، وضعیت نامناسب‌تری دارد؛ چون بر روی سلامت دهان و دندان و آموزش‌های مورد‌نیاز، کار زیادی نکرده‌ایم. اولین کار ما در وزارت بهداشت، تربیت دندان‌پزشک خانواده است و مدیر تیم بهداشت دهان و دندان، دندان‌پزشک خانواده خواهد بود. برای ارتقای سلامت دهان و دندان، باید به درون خانواده‌ها برویم. امسال طرح مدارس عاری از پوسیدگی در کشور اجرایی می‌شود و در‌قالب‌آن، برای بیش از یک‌میلیون و 200‌هزار دانش‌آموز مقطع ششم، اقدامات لازم انجام می‌شود».

گزارش اخیر دفتر آماری اروپا (Eurostat) به‌تاریخِ پنجم دسامبر 2019 نشان می‌دهد که در کشورهای اروپایی، تعداد افراد مراجعه‌کننده به مراکز درمانی برای مشاوره‌های دندان‌پزشکی، کمتر از حوزه‌های دیگر پزشکی‌ست و درمیانِ کشورهای عضو اتحادیه اروپا، «هلند» وضعیت بهتری را دراین‌زمینه دارد؛ تاجایی‌که براساسِ‌ آخرین داده‌سنجی‌ها (مربوط به 2017)؛ مردم این کشور به‌طورِ‌میانگین سالانه 2.8بار برای انجام اقدامات درمانی یا پیشگیرانه، نزد دندان‌پزشکان یا مراکز مربوطه می‌روند. بدترین وضعیت را نیز مردم «قبرس» دارند که میانگین پیگیری‌هایِ اصولی‌شان در امر بهداشت دهان و دندان، 0.1‌بار است؛ یعنی عموماً سالی یک‌بار هم به دندان‌پزشک مراجعه نمی‌کنند!