چگونه هنر هفتم وارد جنگ شد
سینمایی برای مقاومت
حین جنگ هشت‌ساله با عراق و پس‌ازآن، سینمای ایران بسان جایگاهی بود که اگرچه درون میدان نبود؛ اما در جایگاهی حمایتی، تمام تلاش خود را مصروف آن می‌داشت که رزمندگانش برای وطن چه می‌کنند و دشمن کیست و چه باید کرد. براین‌اساس؛ سینما گرچه لزوماً در خط مقدم جبهه حضور نداشت (البته فیلم‌برداران جنگی زمان جنگ در خط مقدم و جبهه‌ها مشغول تهیه مستنداتی بودند که این‌ها بعدها توسط کارگردانانی نظیر ابراهیم حاتمی‌کیا و در نخستین سال‌های فیلمسازیشان به‌کار گرفته شدند و سینما حتی در جبهه‌ها هم حضور داشت)؛ اما همه هم‌وغم خود را مصروف مبارزه‌ای کرده بود که به آن، ایمان و اعتقاد داشت و زمین بازی و انجام‌وظیفه خود را دراین‌عرصه می‌دید؛ عرصه جنگ نرم و مبارزه فرهنگی.
در هنگامه جنگ ایران و عراق و پس‌ازآن، سینمایی به‌نامِ مقاومت و ژانری به‌نامِ دفاع مقدس در سینمای ایران متولد شد که تا امروز و با گذشت چیزی حدود نیم‌قرن، همچنان ادامه و حرفهای تازه‌ای برای گفتن دارد. رسول ملاقلی‌پور، کمال تبریزی، ابراهیم حاتمی‌کیا، سیف‌الله داد، احمدرضا درویش، کیومرث پوراحمد، بهزاد بهزادپور، روح‌الله سهرابی و علی شاه‌حاتمی؛ از کارگردان‌های پرکار و صاحب سبک در این جنس سینما هستند. ملاقلی‌پور (۱۳۳۴-۱۳۸۵) کارگردان، تهیه‌کننده و فیلم‌نامه‌نویس توانست با فیلم «پرواز در شب»، سیمرغ بلورین بهترین فیلم را از جشنواره فیلم فجر دریافت کند. پس از فوتش، نشان افتخار جهادگر عرصه فرهنگ و هنر برای یک‌عمر فعالیت به خانواده‌اش اهداء شد. نینوا (۱۳۶۲)، بلمی به‌سوی ساحل (۱۳۶۴)، پرواز در شب (۱۳۶۵)، افق (۱۳۶۷)، مجنون (۱۳۶۹)، خسوف (۱۳۷۱)، پناهنده (۱۳۷۲) نجات‌یافتگان (۱۳۷۴)، سفر به چزابه (۱۳۷۴)، کمکم کن (۱۳۷۷)، هیوا (۱۳۷۷) قارچ سمی (۱۳۸۰)، مزرعه پدری (۱۳۸۱) و میم مثل مادر (۱۳۸۵)؛ آثار سینمایی وی درزمینهٔ جنگ و مسائل پس‌ازآن است.
کمال تبریزی (۱۳۳۸)، کارگردان ایرانی از دانشجویان مسلمان پیرو خط امام بود که در اشغال سفارت آمریکا نقش داشت. عبور (۱۳۶۷)، در مسلخ عشق (۱۳۶۹)، لیلی با من است (۱۳۷۴)، شیدا (۱۳۷۷) و گاهی به آسمان نگاه کن (۱۳۸۱)؛ آثار تبریزی در حوزه جنگ و وقایع مرتبط‌باآن است.
ابراهیم حاتمی‌کیا (۱۳۴۰) کارگردان، نویسنده، تدوینگر، بازیگر و فیلم‌بردار و دانش‌آموخته رشته سینما (گرایش فیلم‌نامه‌نویسی) از دانشکده سینما و تئاتر دانشگاه هنر است؛ او فعالیت‌های سینمایی خود را با ساخت فیلم‌های کوتاه و مستند دررابطه‌با سینمای جنگ آغاز و برای ساخت فیلم «آژانس شیشه‌ای» جایزه بهترین فیلم‌نامه و کارگردانی را از شانزدهمین جشنواره فیلم فجر دریافت کرد. حاتمی‌کیا تاکنون سه‌بار برای «آژانس شیشه‌ای»، «به‌رنگِ ارغوان» و «به‌وقتِ شام» موفق به کسب سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی جشنواره فیلم فجر شده. نیز برای فیلم «ربان قرمز» نامزد جایزه صدف طلایی جشنواره فیلم سن‌سباستین شد. در سال ۱۳۹۳، حاتمی‌کیا یکی از نه سینماگری بود که نشان افتخار جهادگر عرصه فرهنگ و هنر برای یک‌عمر فعالیت دریافت کرد. حاتمی‌کیا در رأی‌گیری از ۵۵ فیلم‌شناس ایرانی به‌سالِ ۱۳۸۱ به‌عنوانِ یکی از 10 فیلم‌ساز برتر تاریخ سینمای ایران شناخته شد و همچنین در نظرسنجی از ۴۳ منتقد برای بهترین کارگردانان پس‌ازانقلاب، جزو پنج فیلم‌ساز اول قرار گرفت. هویت (۱۳۶۵)، دیده‌بان (۱۳۶۷)، مهاجر (۱۳۶۸)، وصل نیکان (۱۳۷۰)، از کرخه تا راین (۱۳۷۲)، خاکستر سبز (۱۳۷۲)، بوی پیراهن یوسف (۱۳۷۴)، برج مینو (۱۳۷۴)، آژانس شیشه‌ای (۱۳۷۶)، روبان قرمز (۱۳۷۸)، موج مرده (۱۳۷۹)، ارتفاع پست (۱۳۸۰)، به رنگ ارغوان (۱۳۸۳)، به‌نامِ پدر (۱۳۸۴)، چ (۱۳۹۲)، بادیگارد (۱۳۹۴)، به‌وقتِ شام (۱۳۹۶) و خروج (۱۳۹۸)؛ آثار برجسته او در حوزه جنگ و دفاع از وطن هستند.
احمدرضا درویش (۱۳۴۰) فعالیت هنری را از سال ۱۳۶۱ با کارگردانی نمایش‌های تلویزیونی آغاز کرد. او در سال ۱۳۹۳ برای سال‌ها فعالیت فرهنگی، نشان افتخار جهادگر عرصه فرهنگ و هنر دریافت کرد. درویش در سال ۱۳۶۸، اولین فیلم سینمایی خود با نام «آخرین پرواز» را کارگردانی کرد. «کیمیا» در سال ۱۳۷۴، چهارمین اثرش بود که نظر منتقدان را جلب کرد. «دوئل» که از آن به‌عنوانِ عظیم‌ترین فیلم ژانر دفاع مقدس یاد می‌شود؛ در سال ۱۳۸۲ با کارگردانی او ساخته شد. فیلم‌نامه آن، یکی از فیلم‌نامه‌های بسیارخوب در چنددهه‌اخیر سینمای ماست. این اثر، دارای فیلم‌برداری بیگ‌پروداکشن و صدای دالبی‌ست. در سال ۱۳۹۳ نشان افتخار جهادگر عرصه فرهنگ و هنر برای یک‌عمر فعالیت، به او اهداء شد. درویش دوبار برای فیلم‌های «دوئل» و «روز رستاخیز» برنده سیمرغ بلورین بهترین کارگردانی جشنواره فیلم فجر شده. آخرین پرواز (۱۳۶۸)، ابلیس (۱۳۶۹)، کیمیا (۱۳۷۳)، سرزمین خورشید (۱۳۷۵) و دوئل (۱۳۸۲)؛ آثار سینمایی درویش در حوزه جنگ و دفاع است.
کیومرث پوراحمد (۱۳۲۸) کارگردان، فیلم‌نامه‌نویس، تدوینگر و تهیه‌کننده است که «اتوبوس شب» (۱۳۸۵) و «۵۰ قدم آخر» (۱۳۹۲)؛ فیلم‌های برجسته وی در ژانر دفاع مقدس هستند.
بهزاد بهزادپور (۱۳۴۰) کارگردان، فیلم‌نامه‌نویس، تدوینگر و بازیگر سینماست که سه‌گانه‌ای را با مضامین جنگ و دفاع ساخته است؛ خداحافظ رفیق (اپیزود اول ۱۳۸۲)، خداحافظ رفیق (اپیزود دوم ۱۳۸۲) و خداحافظ رفیق (اپیزود سوم ۱۳۸۲).
روح‌الله سهرابی (۱۳۵۷) نویسنده، تهیه‌کننده و کارگردان ایرانی‌ست که پرمخاطب‌ترین سریال سال ۱۳۹۵ تلویزیون ایران با نام «آرام می‌گیریم» را در کارنامه حرفهای خود دارد. خاکستر و برف (۱۳۹۱) و آرام می‌گیریم (۱۳۹۵)؛ آثاری با مضمون دفاع مقدس و ادبیات جنگ هستند.
علی شاه‌حاتمی (۱۳۳۹) کارگردان و نمایشنامه‌نویس است. او فعالیت هنری را در سینما با بازیگری و کارگردانی در فیلم‌های کوتاه آغاز کرد. پرنده آهنین (۱۳۷۰)، آخرین شناسایی (۱۳۷۲) و ترکش‌های صلح (۱۳۷۹)؛ از آثار او مرتبط با جنگ و حواشی مرتبط‌باآن هستند.
سیف‌الله داد (۱۳۳۴-۱۳۸۸) تهیه‌کننده، فیلم‌نامه‌نویس و کارگردان بوده. «کانی‌مانگا» (۱۳۶۶) عنوان فیلمی جنگی و دومین اثر سینمایی داد است و رکورد طولانی‌ترین اکران در تاریخ سینمای ایران را با 15سال نمایش دارد. «بازمانده»؛ یک فیلم سینمایی تاریخی محصول سال ۱۳۷۳ درموردِ نزاع اعراب و اسرائیل در سال ۱۹۴۸ به‌کارگردانیِ سیف‌الله داد است.
ژانر دفاع مقدس درمقایسه‌با سینمای مقاومت، زیرژانری‌ست که صرفاً بر جنگ ایران و عراق، بر محوریت ظلم عراق بر ایران تمرکز دارد. درمقابل، سینمای مقاومت از مباحث عام‌تری صحبت می‌کند که انسانیت زبان مشترک آن است و نه لزوماً زبان فارسی. درحقیقت، سینمای مقاومت، سینمایی وابسته به زمان و مکان نیست و لزوم مقاومت و تقدیس آن‌را در هرمکانی که ظلمی علیه مظلومی درجریان است، به‌تصویر می‌کشد. براین‌اساس؛ طیف و ابعاد گوناگونی را دربرمی‌گیرد که توان جذب مخاطبان متعددی را دارد. حقیقی‌بودن و پشتوانه‌ای در جهان واقعی داشتن، مشخصه اصلی در سینمای مقاومت است که عاملی بالقوه محرک برای ترغیب مخاطب به تماشاست. براین‌اساس و از سال ۶۲، جشنواره‌ای بانام جشنواره مقاومت (با نام قبلی دفاع مقدس) در ایران شکل‌گرفته که تابه‌امروز، هر دوسال یک‌بار برگزار شده؛ جشنواره‌ای که از پنج‌بخش باعنوانِ سینمای بین‌الملل، سینمای ایران، جلوه‌گاه نور، روایت نو و عماد مغنیه تشکیل شده و میزبان آثاری از کشورهایی نظیر فنلاند، نیجریه، افغانستان، لبنان، عراق، سوریه، ترکیه، هند، روسیه، قزاقستان، تاجیکستان و ... بوده است. نکته اشتراک این کشورها را می‌توان در مقاومت در برابر ظلم‌های دینی، اقتصادی، سیاسی و ... دید؛ ملت‌هایی که هریک در برهه‌ای مجبور به ورود به جنگی ناخواسته یا فشارهایی غیرمنطقی ازسویِ ملل دیگر شده‌اند؛ اما ایستاده‌اند و از حیثیت خویش دفاع کرده‌اند. براین‌اساس؛ این سینما، سینمایی ایدئولوژیک و حساس است که نیاز به توجه و سرمایه‌گذاری‌های اساسی دارد؛ نکته‌ای که تاحدزیاد درموردِ سینما و جشنواره مقاومت در ایران مغفول واقع شده. البته یکی از سرمایه‌گذاری‌های اساسی دراین‌باب، باید لزوم توجه به کیفیت و تخصص باشد؛ چراکه سینمایی در جهان امروز از جایگاه هادی برخوردار است و قدرت جهت‌دهی دارد که قدرت اثرگذاری براساسِ مؤلفه‌های علمی، تخصصی و به‌روز سینما را داشته باشد.
علی رستگار/ ایرنا