اماواگرهای انتقال آب دریاچه خزر به فلات مرکزی ایران
زوایای خشکِ یک تصمیمِ خیس!
بحث انتقال آب دریاچه خزر به فلات مرکزی ایران سال‌هاست که موردبحث قرار گرفته؛ به‌طوری‌که در مهرماه امسال کمیته فنی اداره‌کل منابع طبیعی مازندران، با طرح انتقال آب خزر به کویر به‌همراه ۵۰ نماینده مجلس شورای اسلامی مخالفت کردند؛ این‌درحالی‌ست‌که عیسی کلانتری؛ رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست با طرح انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی موافق است.
این داستان، به حدود ۱۰سال‌قبل برمی‌گردد؛ زمانی‌که وزارت نیرو از پروژه‌ای برای انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی خبر داد اما با وجود مخالفان این طرح لغو شد و مجدد این طرح دوباره بر سر زبان‌ها افتاد؛ طوری‌که مخالفان این طرح معتقدند انتقال آب از خزر به فلات مرکزی ایرانی، آثار زیست‌محیطی مخربی همچون نابودی جنگل‌های هیرکانی برجا می‌گذارد. طرح انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی تا مدت‌ها معلق ماند تااینکه درپی مصوبه هیئت‌دولت در سفر استانی سمنان در چهاردهم دی‌ماه ۱۳۸۹ و در دولت دهم به وزارت نیرو و سرانجام در تاریخ ۳۰ خردادماه ۱۳۹۱ به شرکت «توسعه منابع آب و نیروی ایران» به‌عنوان مجری ابلاغ شد. به‌گفته برخی از کارشناسان؛ اجرای این پروژه، ممکن است مسئولان ایران را نسبت به پروژه انتقال آب عادت بدهد و ازاین‌به‌بعد به‌جای حل ریشه‌ای مسائل، به این‌گونه روش‌ها روی بیاورند.
دلاور نجفی؛ کارشناس ارشد منابع طبیعی محیط زیست در مخالفت با اقدام سازمان حفاظت از محیط زیست، گفت: «اجرای طرح انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی بسیارخطرناک است؛ چراکه انجام چنین طرحی باید از دریای عمان به‌دلیل اقیانوس‌بودن انجام شود. سطح آب دریای خزر حدود ۲۸ تا ۳۰متر از آب‌های آزاد پائین‌تر است؛ به‌همین‌دلیل، انتقال آب بدون پمپاژ مقدور نخواهد بود». او ادامه داد: «انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی ایران؛ به‌ویژه استان سمنان خیانت محض است؛ چراکه ازلحاظ ملاحظات و ارزیابی‌های فنی، اقتصادی و محیط زیستی مقرون‌به‌صرفه نبوده و خسارت بسیاری را به‌بار خواهد آورد». نجفی اضافه کرد: «درطول‌مسیر پیشنهادی برای اجرای این طرح، پنج ایستگاه پمپاژ در حوزه استان مازندران پیش‌بینی‌شده؛ اما هیچ‌گونه امکان مطالعه نقشه قابل‌بررسی برای نحوه انتقال نیروی برق به این ایستگاه‌ها در مناطق جنگلی داده نشده». او اضافه کرد: «ازسوی‌دیگر، از هر پنج‌لیتر آب دریا دولیتر قابل شیرین‌کردن و سه‌لیتر شورآبه و پساب است. محیط زیست باید پیش‌بینی کند که با این حجم شورآبه و پساب قرار است چه‌کار کند».
رئیس سازمان حفاظت از محیط زیست اما اجرای این پروژه را بلامانع دانسته و گفته است که ضوابط زیست‌محیطی موردنظر این طرح براساس تفاهم صورت‌گرفته در صورت‌جلسه کمیته ارزیابی ظرف مدت یک‌ماه به وزارت نیرو ابلاغ خواهد شد. انتقال آب از دریای مازندران به سمنان، مهاجرت نامتوازن جمعیت را به استان سمنان تشدید می‌کند؛ به‌طوری‌که شیرین‌کردن آب شور دریای مازندران شروع فرایندی خطرناک در تخریب وسیع محیط زیست منطقه دشت مازندران است. این‌کار جز پرهزینه‌بودن؛ موجب می‌شود تا زندگی حدود چندین‌میلیون‌نفر ساکنان در دشت ساحلی گرگان، مازندران و گیلان نیز به‌تدریج درمعرض‌خطر قرار گیرد. انتقال آب از دریای مازندران به سمنان، در درجه اول به‌ضرر خود مردم استان سمنان و در مرحله بعد، موجب آسیب به محیط زیست وزندگی مردمان مازندران است. برخی‌دیگر از کارشناسان نیز براین‌باورند که اجرای پروژه مذکور، دریای خزر را به سرنوشت دریاچه ارومیه دچار می‌کند و بر این‌موضوع تأکید می‌کنند که آب موردنیاز استان سمنان می‌تواند از طرق دیگری مانند سد لار یا حتی مدیریت مصرف در این استان تأمین شود.
رضا اردکانیان؛ وزیر نیرو در حاشیه جلسه هیئت‌دولت بابیان‌اینکه انتقال آب دریای خزر به سمنان در چندروزاخیر انعکاس وسیعی داشته است، گفت: «بحث اولیه درمورد این‌موضوع مربوط به سال ۱۳۹۱ است و بعدازآنکه سازمان حفاظت از محیط زیست با آن مخالفت کرد، این بحث تا سال ۱۳۹۶ مسکوت ماند». او افزود: «آنچه درحال‌حاضر مطرح است، ادامه بررسی طرح بوده که نیاز به برگزاری جلساتی باحضور معاونان سازمان حفاظت محیط زیست و مدیران کل این سازمان در استان‌های مازندران و سمنان است. در این جلسات، اطلاعات و مطالعات جدید که لزوم آن مطرح شده، موردبررسی قرار خواهد گرفت». وزیر نیرو اضافه کرد: «اجرای پروژه، در مرحله‌ای‌ست که مطالعات زیست‌محیطی کامل شود و ارزیابی مطابق مصوبه هیئت‌وزیران توسط سازمان حفاظت محیط زیست صورت بگیرد و آنها اظهارنظر کنند».
اگرچه سازمان حفاظت محیط زیست با انتقال آب موافقت کرده است؛ اما وزیر نیرو می‌گوید که آنچه دراین‌روزها رخ داده، نه موافقت با طرح است و نه مخالفت با طرح و نه موافقت مشروط است و نه بررسی مجدد طرح! به‌پیشنهاد وزارت نیرو؛ لوله‌کشی در مسیر خطر ریل نکا انجام و با احداث تونل در جنگل و از زیر زمین انجام می‌شود؛ به‌طوری‌که منابع طبیعی مازندران با لوله عبور آب ۱۱کیلومتری از حاشیه جنگل‌های هیرکانی مخالفت کرده است.
لیاقتی؛ کارشناس مسائل آب بااشاره‌به موضوع انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی گفت: «درواقع، انجام این‌کار ازلحاظ محیط زیستی نیاز به ارزیابی دقیق‌تری دارد؛ چراکه پروژه انتقال آب خزر، یک پروژه ملی‌ست و شرکت، فرد یا دانشگاه خاصی نمی‌تواند به‌تنهایی آن‌را مورد ارزیابی قرار دهد». او افزود: «می‌توان منابع آبی در سمنان را به‌نحوی مدیریت کرد که احتیاجی به این انتقال نباشد. تغییر الگوی کشت در سمنان می‌تواند عامل مؤثری برای کاهش مصرف آب باشد. این‌نوع پروژه‌ها از دهه ۶۰ میلادی گریبان کشورهای درحال‌توسعه را گرفته و پول آن، به جیب تولیدکنندگان ادوات این پروژه‌ها می‌رود». او بااشاره‌به وضعیت دریاچه ارومیه، گفت: «چرا دریاچه ارومیه خشک شده و سال‌هاست که طی احیای آن هستیم؟ غافل‌ازاینکه کسی به این سؤال توجه نمی‌کند که چرا وضعیت دریاچه ارومیه باید به‌این‌نقطه برسد؟» او بیان کرد: «باید روش و تصمیم‌های نوینی را جایگزین این طرح‌ها کنیم؛ زیرا اگر در اطراف دریاچه ارومیه توسعه بی‌رویه کشاورزی نداشتیم، این اتفاق برای این دریاچه نمی‌افتاد. درحال‌حاضر هم درمورد دریاچه خزر باید به عواقب آن توجه کنیم».
برخی از کارشناسان و متولیان اجرای این طرح آن‌را امری لازم و مهم خوانده؛ به‌طوری‌که براین‌باورند که دیگر کشورهای منطقه از آب دریای خزر استفاده می‌کنند و ما تنها نظاره‌گر هستیم. عدم استفاده از این ظرفیت، نوعی خودتحریمی‌ست و باید از اجرای این طرح حمایت شود. ناصر کامجو؛ مدیر امور سد و نیروگاه مهاب قدس بااشاره‌به انتقال آب دریای خزر به فلات ایران، گفت: «درحال‌حاضر، کشور ما یک کشور نیمه‌خشک است و متأسفانه به‌طورمساوی در پهنه و گسترده کشور آب نداریم». او ادامه داد: «برخی از استان‌های شرقی در کشورمان با کمبود آب دست‌وپنجه نرم می‌کنند؛ طوری‌که انجام انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی کشور، گرچه دارای هزینه‌های بالایی‌ست؛ اما می‌تواند ثمربخش باشد». او اضافه کرد: «به‌نظرم این طرح باید اجرا شود؛ چراکه به‌غیراز فلات مرکزی، در دیگر بخش‌های کشور نیاز به این طرح نیز حس می‌شود». کامجو درادامه بااشاره‌به مخالفان اجرای طرح انتقال آب دریای خزر به فلات مرکزی، گفت: «کسانی‌که مخالف اجرای این طرح هستند، کارشناسی‌شده فکر نمی‌کنند. باید این طرح را اجرا کنیم و راهی جز اجرای این طرح‌ها نداریم. راه دیگر این‌است‌که می‌توان از دریای عمان باتوجه‌به اقیانوس‌بودن، برای انتقال آب به مناطق خشک کشور استفاده کرد».
انتقال آب از دریای خزر به سمنان، در سال‌های ۹۱ و ۹۲ نیز کلید خورد اما به‌دلایل نامعلومی متوقف شد. این‌روزها برخی از نماینده‌های مجلس شورای اسلامی گفته‌اند که اگر وزارت نیرو از این طرح عقب‌نشینی کند، طرح استیضاح را پس می‌گیریم. هم‌اکنون سرنوشت گنجینه‌ای ارزشمند از موهبت خدا که سرمایه همه ایرانیان است، درگرو تصمیمی مهم برای اجرایی‌شدن طرح انتقال آب خزر به سمنان است و نه‌تنها اهالی شهرهای شمالی کشور؛ بلکه ملت ایران چشم‌انتظار تصمیم‌گیری صحیح هستند تا مصیبت زیست‌محیطی دیگری رقم نخورد.
رضا زارع/ باشگاه خبرنگاران جوان