نگرانی‌ها و دغدغه‌های ناشران از برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب
ویروسی که به جانِ یک رویداد فرهنگی افتاد!
برگزاری نمایشگاه کتاب به‌شکل مجازی می‌تواند بخشی از مشکلاتی را که ناشران و نویسندگان بعد از همه‌گیری بیماری کرونا با آن مواجه شدند، جبران کند؛ اما دراین‌میان، فعالان این‌بخش تأکید دارند این هدف زمانی به نتیجه می‌رسید که امکان دسترسی عادلانه برای همه مخاطبان این‌حوزه ممکن شود. آسیب‌هایی که پاندمی بر چرخه نشر ایران وارد کرد، از جنبه‌های مختلف قابل‌بررسی‌ست که می‌خواهیم مروری بر آن‌ها داشته باشیم.
برگزارنشدن نمایشگاه کتاب تهران به‌شکل فیزیکی به‌دلیل رعایت پروتکل‌های بهداشتی، شاید یکی از مهم‌ترین خساراتی بود که بر ناشران وارد شد؛ زیرا آن‌ها بخش بزرگی از توان مادی خود را برای چاپ کتبی که قرار بود در نمایشگاه کتاب فروخته شود، هزینه کرده بودند. بعدها گزینه برگزاری نمایشگاه کتاب تهران به‌صورت مجازی موردبحث قرار گرفت که مخالفان و موافقانی به‌همراه داشت. مسئله برگزاری نمایشگاه کتاب رفته‌رفته پررنگ‌تر شد؛ تااینکه ۲۰ شهریورماه، علیرضا اسماعیلی (مشاور اجرایی معاون امور فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) گفت: «مقرر شده تا نخستین نمایشگاه مجازی کتاب بعد از طرح پائیزه کتاب ۹۹ برگزار شود؛ یک‌هفته برای برگزاری این نمایشگاه پیش‌بینی و احتمال تمدید آن نیز درنظر گرفته شده است». او درباره مراحل فنی مربوط به برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب، توضیح داد: «بسیاری از مباحث نمایشگاه؛ ازجمله موضوع‌های مرتبط با لجستیک، در مراحل پایانی قرار دارد». مشاور اجرایی معاون فرهنگی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی درباره اینکه آیا بُعد بین‌المللی نمایشگاه کتاب نیز در نخستین نمایشگاه مجازی برقرار است؟ بیان کرد: «نمایشگاه مجازی کتاب، جای سی‌وسومین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را نمی‌گیرد؛ زیرا نمایشگاه کتاب تهران دارای ویژگی‌هایی‌ست که تنها در قالب فیزیکی، قابل‌اجراست؛ اما ازآنجاکه کتاب ناشران خارجی متقاضی حضور در نمایشگاه سی‌وسوم وارد گمرک شده بود و با شیوع کرونا، نمایشگاه برگزار نشد؛ تلاش داریم بخش خرید خارجی را نیز در قالب نمایشگاه مجازی سامان دهیم». برگزاری نمایشگاه کتاب، مخاطبان خاص خود را داشت. علاوه‌براینکه هرسال ناشران، آژانس‌های ادبی و ... غرفه‌هایی در نمایشگاه داشتند؛ در روزهای برگزاری این رویداد فرهنگی، حضور نویسندگان، شاعران و مترجمان برای برقراری ارتباط با ناشران و مخاطبان، دارای اهمیت بالایی بود. شیوا مقانلو؛ نویسنده و مترجم درباره برگزاری نمایشگاه کتاب تهران به‌صورت مجازی، گفت: «ابتدا یادمان باشد که تفاوت بزرگی میان نمایشگاه کتاب تهران و بیشتر نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب هست؛ اینکه در نمایشگاه کتاب تهران همیشه محوریت و تمرکز بر فروش کتاب بوده تا بر جلسه‌های آشنایی نویسندگان و مترجمان با یکدیگر، مذاکرات مربوط به تبادل کپی‌رایت، برگزاری میزگردها و جلسه‌های تخصصی نقد، بررسی فعالیت ناشران و آثار منتشره در یک‌سال. البته این وجه فروش برای ادبیات ایران بسیارمهم است؛ زیرا ناشران (از بزرگ و کوچک و تهرانی و شهرستانی) معمولاً براساس فروش نمایشگاهی می‌توانند برای چرخه مالی سال جاری و سال آینده‌شان برنامه‌ریزی کنند؛ من قضاوتی درمورد خوبی یا بدی این جریان نمی‌کنم و می‌دانم فروش نمایشگاهی معمولاً کفه فروش سالانه کتاب‌فروشی‌ها و پخش‌کنندگان کتاب را تضعیف کرده؛ اما واقعیت بازار این‌است‌که بُعد مالی نمایشگاه کتاب همواره بسیار مهم‌تر از اتفاق‌های دیگری بود که بالقوه می‌تواند دراین‌نمایشگاه بیفتد». او با یادآوری امکان برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب درشرایطی‌که همه کشورها ملزم به رعایت پروتکل‌های بهداشتی برای جلوگیری از شیوع بیشتر ویروس کرونا هستند، گفت: «در شرایط کنونی، اگر بخواهیم تولیدات خود را به دیگران نشان دهیم، چاره‌ای جز برگزاری نمایشگاه مجازی نداریم؛ اما اینکه این زیرساخت‌ها و توان اجرائی مدیران چنین پروژه‌ای تاچه‌اندازه پاسخگوی نیاز ناشران، نویسندگان و مخاطبان باشد، به مسائل مختلفی مربوط است». به‌گفته مقانلو؛ مراجعه‌کنندگان به نمایشگاه کتاب تهران، عادت به حضور فیزیکی در غرفه‌ها، گفت‌وگو با نویسندگان و مترجمان، گرفتن امضاء از آن‌ها و خرید کتاب دارند. برای بسیاری از مخاطبان کتاب، خرید آنلاین، مسئله جاافتاده‌ای نیست. البته بسیاری از کتاب‌خوان‌ها در دوران شیوع کرونا به خرید آنلاین روی آورده‌اند؛ اما همچنان این‌شیوه موردعلاقه بیشتر مردم نبوده و امری‌ست که به گذشت زمان و تغییر بنیان‌های فرهنگی و اجتماعی نیاز دارد.» مقانلو یادآور شد: «سازوکار انسانی و معمول نمایشگاه‌ها، دیدار رودرروی اهالی حرفه‌ای کتاب با یکدیگر است و این امکان در نمایشگاه‌های مجازی وجود ندارد. شاید سیستم نمایش و ارائه کتاب‌ها به‌صورت آنلاین، باعث افزایش توجه مخاطبان و بازدید مجازی آن‌ها و درنتیجه، افزایش فروش باشد که در شرایط کنونی واقعاً نعمتی‌ست؛ اما به‌نظرم به‌دلیل مشکلات زیرساختی فضای مجازی، امکان قرارهای مجازی و میزگردهای آنلاین و گفت‌وگوهای غیرحضوری ممکن نخواهد بود». بعد از شیوع «کووید-۱۹» بسیاری از فعالیت‌ها به فضای مجازی منتقل شده است و بسیاری از کلاس‌های دانشگاه و مدارس با استفاده از نرم‌افزارهای مختلف برگزار می‌شود. مقانلو درباره این امکان برای برگزاری وبینار در نمایشگاه مجازی کتاب توضیح داد: «از ابتدای شیوع کرونا در جهان، بسیاری از حوزه‌های تخصصی و حتی واحدهای درسی دانشگاه‌های معتبر دنیا، به‌صورت رایگان برای جهانیان در فضای وب منتشر شده‌اند؛ امکانی که شاید پیش‌ازاین تصورش هم سخت بود؛ یعنی مخاطبان حرفه‌ای در سراسر جهان آماده پذیرش و برگزاری جلسه‌های تخصصی در حوزه کتاب و ادبیات هستند». او ادامه داد: «نمایشگاه‌های پکن، مسکو، فرانکفورت، استانبول و ... شیوه برگزاری آنلاین را پذیرفته‌اند؛ اما رسیدن به فضای مناسب و تأمین استاندارد لازم برای چنین امری، نیازمند برنامه‌ریزی قوی، کارکنان حرفه‌ای و قدرتمند و توان اجرائی بالاست. از ابتدای کرونا همه، کلاس‌های دانشگاهی و خصوصی را مجازی برگزار می‌کنیم؛ اما واقعیت اینکه حتی بدون استفاده از دوربین و مکالمه تصویری و فقط با وجود میکروفن و صوت، بازهم سرعت اینترنت به‌حدی پائین است که استادان و شرکت‌کنندگان بارها از جلسه بیرون می‌افتند و مجبورند دوباره ارتباط خود را برقرار کنند». باتوجه‌به بودجه‌ای که برای برگزاری نمایشگاه کتاب هزینه می‌شود، برخی از ناشران خواستار تخصیص این بودجه به‌جهت خرید از ناشران و تجهیز کتابخانه‌ها شده‌اند. مقانلو درباره راهکاری که می‌تواند جایگزین برگزاری نمایشگاه کتاب باشد، پیشنهاد داد: «حالت ایدئال این‌است‌که مسئولان، برنامه‌های بلند و میان‌مدت برای کمک به اقتصاد ضعیف و تقریباً ورشکسته نشر داشته باشند؛ به‌خصوص زمانی‌که هم پخش‌کنندگان کتاب فعالیتشان کاهش یافته و هم کتاب‌فروشان از کاهش خرید مردم متضرر شده‌اند؛ اما حتماً برنامه‌های کوتاه‌مدت، تزریق مستقیم پول به‌شکل پرداخت واقعی وام و کمک‌هزینه به ناشران و مؤلفان یا خرید سریع کتاب از ناشران نیز تأثیر زیادی در برگشت اندکی رونق به حوزه کتاب خواهد داشت». او با یادآوری لزوم درنظرگرفتن یارانه برای ارسال‌های پستی کتاب، بیان کرد: «ازجمله مهم‌ترین اقدامات عملی و مهم، پائین‌آوردن هزینه پست کتاب است که اکنون بسیاربالاست. کاهش هزینه پست می‌تواند از جانشین‌های تشویقی برای فقدان برگزاری نمایشگاه شود». به‌گفته این نویسنده؛ درصورت اجرایی‌شدن نمایشگاه مجازی، باید سازوکارهایی تمهید شود تا ناشران حضور و ارائه‌ای برابر داشته باشند؛ یعنی فضاهای موردِ‌نظر برای ارائه محصولات، امکان دستیابی مخاطب به همه ناشران، امکان پخش تبلیغات و ... برای همه به‌شکل عادلانه میسر باشد. مقانلو با طرح این پرسش که در همه این‌سال‌ها چه لزومی به برگزاری توأمان نمایشگاه کتاب‌های درسی و عمومی بوده؟ خواستار جدایی این دو حوزه در نمایشگاه مجازی کتاب شد. او گفت: «حضور هم‌زمان فعالان جدی و حرفه‌ای حوزه کتاب‌های عمومی، در کنار اهالی و مخاطبان متفاوت کتب درسی و کمک‌آموزشی همیشه باعث شلوغی و بی‌نظمی بسیار در نمایشگاه کتاب تهران بوده و برای ناشران، مخاطبان و خانواده‌ها سردرگمی و حتی ضرر مالی ایجاد کرده. شاید نمایشگاه مجازی کتاب، بهترین فرصت و تمرین اولیه برای تفکیک این دو بخش از یکدیگر باشد». طی دوره‌های پیشین برگزاری نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، سازوکار اختصاص مکان غرفه در نمایشگاه کتاب مشخص بود؛ براساس تعداد عناوین کتابی که ناشر درطول سال منتشر کرده بود، متراژ و مکان غرفه تغییر می‌کرد. البته همواره ناشرانی بودند که از مکان غرفه خود و متراژ آن ناراضی بودند و اعلام می‌کردند حقشان پایمال شده. هنوز چگونگی برگزاری نمایشگاه مجازی مشخص نیست؛ اما مسئله مهم عادلانه‌برگزارشدن آن است. فاطمه جمالی؛ مدیر انتشارات «پیک ادبیات» نیز درباره نمایشگاه کتابی که قرار است مجازی برگزار شود، گفت: «هنوز از سازوکار این رویداد خبر ندارم و نمی‌دانم چگونه اجرا می‌شود، بانی‌اش کیست و چگونه همه ناشران پوشش داده می‌شوند؟ امیدوارم این‌طور نباشد که ناشرانی که همیشه دیده شده‌اند، بیشتر دیده شوند و باقی مهجور بمانند. آیا امکانات مادی و زیرساخت‌ها برای برگزاری نمایشگاه مجازی وجود دارد؟ آیا توان برگزاری عادلانه این رویداد هست؟ با این‌وضعیت اینترنت که حتی دسترسی به سایت‌های اینترنتی تسهیل نشده و نمی‌دانم به‌چه‌صورت می‌خواهند تعداد بالای ناشران فعال را پوشش دهند. به‌همین‌دلیل نمی‌توانم بگویم که آیا نمایشگاه مجازی کتاب می‌تواند پاسخگوی نیازهای ناشران باشد یا نه». جمالی درباره نمایشگاه مجازی که پاسخگوی نیازهای ناشران باشد، توضیح داد: «باید به ناشران اطلاع دهند که شرایط این نمایشگاه چیست و چه اقداماتی در آن انجام خواهد شد. وقتی نمایشگاه به‌صورت فیزیکی برگزار می‌شود، برخی از مخاطبان می‌دانند که دنبال چه کتابی هستند. برخی به نمایشگاه می‌آیند و نمی‌دانند که دنبال چه کتابی هستند؛ پس همه غرفه‌ها را بازدید و کتاب‌های موردنیاز خود را تهیه می‌کنند؛ اما وقتی افراد کتاب‌ها را در فضای مجازی جست‌وجو کنند، مخاطب عامی که نمی‌داند دنبال چه کتابی‌ست، وقتی سایت باز می‌شود، با چه‌چیزی روبه‌رو خواهد شد؟ اسم ناشران چگونه و با چه ترتیبی در سایت قرار خواهد گرفت؟» او خواستار درنظرگرفتن مساوات برای همه ناشران در نمایشگاه کتاب مجازی شد و افزود: «همه ناشران بزرگ و کوچک مطرح و غیرمطرح باید بتوانند یکسان فعالیت خود را در آن سایت انجام دهند. اگر این امکان تهیه شود، به‌قطع رویکرد خوبی خواهد بود. برای‌همین لازم است، متولیان جانب‌دارانه به ارائه خدمات نپردازند». هومان حسن‌پور؛ رئیس اتحادیه ناشران و کتاب‌فروشان تهران 9 اردیبهشت‌ماه ۹۹، برگزاری نمایشگاه مجازی کتاب را سبب محدودیت ناشران دانست و گفته بود که اگر توانستند المپیک را اینترنتی برگزار کنند، می‌توانند نمایشگاه کتاب را هم به‌طور عادلانه اینترنتی برگزار کنند. او همچنین ۲۵ تیرماه ۹۹ درپاسخ‌به پرسشی درباره جزئیات رویداد مجازی جایگزین برای نمایشگاه کتاب گفته بود: «هنوز پایه‌ای برای این‌موضوع فراهم نشده؛ اگر قرار بر برگزاری این رویداد باشد، باید ملاحظاتی برای آن درنظر گرفته شود و ما ازنظر صنفی ملاحظات جدی در بخش‌های مختلف آن داریم تا طوری نباشد که نمایشگاه مجازی به‌اسم یک صنف و به‌کام چندنفر برگزار شود. درواقع، باید سیستم‌هایی را طراحی کرد که اگر نمایشگاه مجازی برگزار شد، اجحافی به هیچ‌یک از ناشران نشود که فقط یک‌تعداد معدود بتوانند از این فرصت استفاده کنند». ناشران در نمایشگاه کتاب فقط مشغول به فروش کتاب نیستند؛ آن‌ها اقداماتی برای برقراری روابط با نویسندگان، مترجمان و دیگر ناشران انجام می‌دهند. همچنین ناشران در نمایشگاه کتاب سعی دارند با گفت‌وگو با ناشران خارجی و آژانس‌های ادبی مستقر در نمایشگاه کتاب در بخش تبادل حق رایت کتاب فعالیت کنند. جمالی درباره اقدامات ناشران در نمایشگاه کتاب گفت: «یکی از مسائل مهم در نمایشگاه‌ها، ارتباطات ناشر با نویسندگان، تصویرگران و ناشران دیگر است. همچنین باید مخاطبان کتاب نیازسنجی شوند؛ بنابراین، برای نمایشگاه مجازی کتاب، مسئولان باید تمهیداتی بیندیشند تا ناشران بتوانند با دیگر ناشران، مترجمان، مؤلفان و ... گفت‌وگو انجام دهند و مردم بتوانند به‌صورت آنلاین با آن‌ها ارتباط برقرار کنند». او باتأکیدبراینکه نمایشگاه کتاب مجازی نمی‌تواند جایگزین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران باشد، بیان کرد: «نمی‌خواهم بدبین باشم و باید نمایشگاه مجازی کتاب را تجربه کنیم؛ اما فکر می‌کنم شاید بودجه بزرگی صرف اجرای آن شود؛ اما همه طرف‌ها ناراضی باشند». نخستین‌بار است که برای برگزاری مجازی نمایشگاه کتاب تهران برنامه‌ریزی می‌شود؛ اتفاقی‌که به‌اجبار براثر همه‌گیری بیماری «کووید-۱۹» انجام شد؛ اما شاید بتواند نیازهای ناشران را تاحدی رفع کند و درصورت برگزاری دقیق و عادلانه به‌عنوان روشی تکمیلی برای دیگر دوره‌ها (حتی اگر محدودیت همه‌گیری یک بیماری در جامعه وجود نداشته باشد) در راه رفع ضعف‌های دوره‌های پیشین نمایشگاه بین‌المللی کتاب عمل کند. دسترسی یکسان مردم در شهرهای کوچک‌وبزرگ و نیز اختصاص فضای عادلانه به ناشران؛ از نکات کلیدی و مهم برگزاری نمایشگاه کتابِ مجازی‌ست که با امکان برقراری ارتباط میان ناشران، نویسندگان، مترجمان، تصویرگران و فعالان این‌حوزه و نیز ارتباط با فعالان برون‌مرزی، می‌تواند مؤثرتر عمل کند.
آیدین پورخامنه/ ایرنا