همه آنچه باید درباره متادون بدانید
اعتیاد سفید؛ درمان یا درد؟
اتفاقی وارد یکی‌از‌پارک‌های شهر شدم؛ در گوشه‌ای از این‌محیطِ سرسبز، دو‌فرد بسیار‌ژولیده با لباس‌هایی مندرس کنارِهم نشسته بودند که به‌تعبیر یکی‌از‌آنها موضوع؛ «بحث شیرین اعتیاد» بود اما از‌نظرِ‌من، بسیار واژگان تلخی را به‌زبان می‌آوردند. در‌میان آن‌همه کلماتی که در‌همین مدت کوتاه شنیدم، چند واژه توجهم را جلب کرد؛ یکی، اعتیاد سفید و دیگری، متادون؛ اما غافل‌از‌اینکه هر‌دوِ‌اینها یکی‌ست و بسیاری‌از‌معتادان و حتی کارشناسان، استفاده از متادون برای ترک اعتیاد را به‌دلیل سفید‌بودن قرص متادون؛ اعتیاد سفید می‌دانند اما این‌دو‌نفر که معتاد هم بودند، به هر‌دو‌نوع؛ هم مواد مخدر و هم متادون، معتاد شده بودند. صحبت از مصرف مواد مخدر که به‌میان آمد، این‌جملات بین آنها رد و بدل شد:
- چی مصرف می‌کنی؟ - تریاک
- روزی چقدر؟ - شاید دو‌گرم
- اینکه خیلی کمه؟ می‌تونی خودت رو نشئه کنی یا نه؟
- نمی‌تونم بیش‌از‌این بخرم؛ پول ندارم!
- نمیخوای حالا‌که پول نداری، ترک کنی؟
- خیلی دوست دارم؛ ولی نمیشه. به‌خدا دیگه خسته شدم!
- البته درمانش که سخت‌تره. باید بری متادون بگیری؛ اونم که بیشتر آدم رو معتاد می‌کنه.
بعد، متوجه شدم که وی شاید بالای 10بار برای ترک اعتیادش به مراکز ترک اعتیاد مراجعه کرده؛ اما نتیجه‌بخش نبوده است. آن‌یکی که هم هروئین تزریق و هم شیشه مصرف می‌کرد، می‌گوید که منم چندین‌بار برای ترک اعتیاد رفته‌ام؛ اما نتیجه نداده و اکنون از بازار آزاد، متادون می‌گیرم که شاید بتونم ترک کنم. البته که امیدی به ترک ندارم؛ چون خیلی‌وقت‌ها مصرف هر‌دو رو هم‌زمان دارم...
شاید این‌جملات برای خیلی‌از‌ما آشنا نباشد؛ اما همه اینها دردهایی‌ست که در اجتماع وجود دارد و متاسفانه عدمِ‌آشنایی افراد معتاد با روش‌های درمان باعث شده که آنان حتی نتوانند روش‌های درست درمان را پیگیری کنند و حتی این‌روش‌ها را نیز اصولی ندانند. اینها گفت‌و‌گوی دو معتاد در پارک است که یکی شیشه و هروئین هم‌زمان می‌کشد و دیگری فقط تریاک مصرف می‌کند. شاید این، نمونه کوچکی از دو معتاد است که مصرف‌کننده مواد مخدر هستند؛ اما نمی‌دانند که مصرف هر‌نوع ماده مخدر باعث اعتیاد آنها می‌شود و شاید هرچه‌زودتر به مراکز ترک اعتیاد مراجعه کنند، درمان‌شان سریع‌تر انجام می‌شود؛ اما این‌تصورِ غلط که برخی‌از‌مواد درمان‌پذیر نیست، همه را به‌اشتباه انداخته است. این‌در‌حالی‌ست‌که کارشناسان معتقدند مصرف مواد مخدری همچون تریاک، درمان‌پذیر است و هیچ‌گاه نمی‌توان این‌تصور را داشت که دیگر قابلِ‌جبران نیست. البته اگرچه حدود 80درصد افرادی‌که مصرف‌کننده مواد مخدر هستند، به‌دلیل استفاده‌های نادرست از روش‌های درمانی، دوباره به مصرف مواد برمی‌گردند. شاید اگر اطلاع دقیقی از روش‌های ترک اعتیاد را داشتند، هرگز به‌این‌نتیجه نمی‌رسیدند که هیچ‌راهِ درمانی برای اعتیادشان وجود ندارد. اما باید دید آیا روش‌های ترک اعتیاد در کشور به‌شیوه اصولی پیش رفته یا نه؟ یا اینکه وجود انواع متادون به‌عنوان یک روش ترک اعتیاد در بازار آزاد، باعث دلسردی معتادان به ترک نشده است؟ از سال 1382 روش درمانی متادون برای ترک اعتیاد معتادان وارد چرخه درمانی کشور شد که اثرات بسیار‌خوبی در کشور داشت؛ اما متاسفانه بسیاری‌از‌معتادان برای دریافت این‌دارو از بازار آزاد آن‌را تهیه می‌کردند که چون پشتوانه علمی و پزشکی نداشت، تاثیرگذار نبود و علاوه‌بر‌اینکه نتوانستند اعتیاد خود را درمان کنند، شاید برخی‌از‌معتادان به‌این‌دارو هم وابستگی شدید پیدا کردند که این‌نیز به‌عنوان معضلی اجتماعی بدل شده است. اما واژه اعتیاد سفید از کجا آمده؟ اعتیاد سفید، همان استفاده از قرص سفید‌رنگ متادون به‌عنوان یکی‌از‌اصلی‌ترین راه‌های درمان معتادان برای ترک اعتیادشان است. زمانی‌که قرص متادون به‌بازار آمد، همه آن‌را برای درمان معتادان تزریقی و کسانی‌که مواد مخدر شیشه و هروئین مصرف می‌کنند، نسبت می‌دادند؛ اما این‌دارو کم‌کم موردِ‌استفاده تعداد زیادی از افرادی شد که می‌خواستند ترک اعتیاد کنند. با شروع مصرف این‌دارو که یک قرص سفید‌رنگ است تعدادی‌از‌معتادان یا برخی‌از‌کارشناسان نام آن‌را اعتیاد سفید نام‌گذاری کردند؛ چرا‌که به‌دلیل استفاده‌نکردن درست از‌این‌دارو، بسیاری‌از‌معتادان حتی به‌این‌دارو هم وابستگی شدید پیدا کردند و در‌واقع، از‌آن به‌عنوان یکی‌از‌داروهای اعتیادآور نام می‌برند. اما باید ریشه‌یابی کرد که متادون از کجا آمده و زمانی‌که به‌بازار آمد، چه کاربردی داشته است؟ سعید صفاتیان؛ رئیس کارگروه کاهش تقاضای اعتیاد کمیته مستقل مبارزه با موادمخدر مجمع تشخیص مصلحت نظام، درباره چرایی به‌بازار‌آمدن متادون می‌گوید: «در سال 81 بحث بر‌سرِ‌این بود که ما برای معتادان پرخطر و معتادانی‌که مصرف‌کننده هروئین هستند یا آنهایی‌که از‌طریق تزریق مواد مخدر مصرف می‌کنند یا مصرف تریاک بالایی دارند؛ به‌ویژه در‌مورد تزریقی‌ها، برای کنترل ایدز و بیماری‌های نوپدید آن‌زمان، باید برنامه کاهش آسیب در ایران راه‌اندازی کرد». صفاتیان ادامه می‌دهد: «راه‌اندازی این‌برنامه برای کاهش آسیب‌های اجتماعی فردی، جسمی، روانی، خانوادگی و اقتصادی اعتیاد بود؛ حتی معتاد یا مصرف‌کننده مواد مخدر به مصرف موادش هم ادامه دهد؛ البته این‌برنامه دارای اجزای مختلفی‌ست و یکی‌از‌اجزایِ‌آن این بود که سرنگ و سوزن سالم در‌اختیار معتادان باشد». وی اضافه می‌کند: «همچنین برای مصرف‌کنندگان مواد مخدر در کشور نیز مشاوران و متخصصان به‌کار گرفته و حمایت اجتماعی و مددکاری و بحث‌های روان‌شناسی نیز در‌نظر گرفته شد تا معتادان از خدمات حمایتی نیز بهره‌مند شوند. به‌گفته وی، همچنین در سال 81 برنامه اصلی این بود که درمان باید نگهدارنده باشد؛ یعنی یک تا دو‌سال تحتِ‌پوشش یک دارو و زیرِنظر پزشک قرار گیرد و عموما نگاه سیستم بهداشتی و پزشکی قضیه بوده است. مدیرعامل موسسه دانش اعتیاد و روان‌شناسی (ایرسا) تاکید می‌کند: «اما سیاست‌گذاران علاوه‌بر جنبه پزشکی می‌گویند برنامه درمان نگهدارنده معتادان با متادون یا هر‌نوع داروی دیگر که در ایران شایع‌ترین آن، متادون است؛ یک‌نوع مدیریت مصرف و قطع ارتباط بین مصرف‌کننده و توزیع‌کننده است و ازنظر سیاست‌گذاران، نگاه بر‌این‌بود‌که برنامه درمان متادون را در ایران داشته باشیم تا مصرف‌کنندگان مواد، انتخاب جدیدی داشته باشند». وی معتقد است: «همچنین مراکزی برای درمان معتادان با استفاده از داروی متادون طراحی شده باشد که راحت متادون را دریافت کنند». وی ادامه می‌دهد: «تفاوتی بین برنامه متادون در یک فرد معتاد در مراکز و زیرِنظر پزشک با فردی‌که متادون آزاد دریافت می‌کرد، وجود دارد که این‌موضوع دارای دو خصوصیت است؛ نخست‌اینکه حتما فرد معتادی‌که متادون دریافت می‌کند باید تحتِ‌نظر پزشک باشد؛ چون دز دارو ثابت و مشخص است و این‌دز علمی‌ست و دوم‌اینکه مصرف آن کنترل‌شده است». صفاتیان تاکید می‌کند که حتی درمان کاهش آسیب، یک برنامه روان‌شناختی هم دارد و فقط بحث متادون نیست و پروسه علمی‌ست و کسانی‌که از بازار آزاد این‌دارو را می‌گیرند، این‌پروسه علمی را دیگر ندارند و تجربی‌ست. به‌گفته وی، اما پزشک براساس تجربه علمی میزان دارو را به فرد معتاد می‌دهد و براساسِ میزان مصرف، شرایط آن‌فرد و خصوصیت مریض، دارو را تجویز می‌کند که این، خیلی‌مهم است و برنامه درمان با متادون در دیدگاه سیاست‌گذاران، یک موضوع پزشکی‌ست. مدیرعامل موسسه دانش اعتیاد و روان‌شناسی با‌بیانِ‌اینکه در ایران از سال 82 مصرف متادون در مراکز در‌نظر‌گرفته‌شده به‌تصویب رسید، اظهار می‌کند: «اوایل مخالف زیادی برای اجرای این‌طرح از‌سوی کارشناسان و حتی در وزارت بهداشت وجود داشت و بعدها بحث سرِاین‌بود‌که فقط باید مراکز دولتی موضوع متادون درمانی برای افراد معتاد را به‌عهده بگیرند و این‌طرح باید کاملا تحتِ‌نظر سیستم پزشکان روان‌شناختی باشد و پزشکان عمومی حق دخالت در‌این‌زمینه را ندارند». وی خاطرنشان می‌کند که ما بالاخره ثابت کردیم که باید پزشکان عمومی و بخش خصوصی در‌این‌کار باشند و بالاخره پذیرفته شد و علاوه‌بر سیستم درمانی، سیستم قضایی و انتظامی هم مشکل داشتند و می‌گفتند متادون یک داروی مخدر است و ممکن است در جامعه دردسر ایجاد کند که درنهایت، برنامه متادون‌درمانی از سال 82 شروع شد. به‌گفته وی، اکنون هفت‌هزار مرکز درمانی با متادون در کشور فعال است و دومین‌پوششِ درمان با متادون در دنیا را داریم؛ ازنظر کمی و تعداد کسانی‌که تحتِ‌پوشش با متادون هستند، نزدیک‌به 700هزار‌نفر هستند. صفاتیان ادامه می‌دهد: «البته اکنون سیستم آی داتیس (تمامی مراکز باید پرونده الکترونیک برای معتادان داشته باشند) این‌تعداد معتاد تحتِ‌پوشش را نشان می‌دهد». این‌کارشناسِ اعتیاد همچنین اعتقاد دارد که حدود 30درصد کسانی‌که متادون دریافت می‌کنند یعنی شاید حدود 200هزار‌نفر، از ناصرخسرو و عطاری‌ها آن‌را می‌گیرند و تحتِ‌پوشش درمان کشور (زیرِنظر پزشک و در مراکز درمانی در‌نظر‌گرفته‌شده) نیستند و اینها کسانی هستند که چون درمان علمی نمی‌شوند، زود از سیستم درمان با متادون خارج می‌شوند و خانواده‌های آنان نیز نسبت‌به این‌نوع‌درمان، بی‌تفاوت و بی‌اعتماد می‌شوند». وی تصریح می‌کند: «مشکل ما درباره درمان با متادون این‌است‌که وقتی صحبت از درمان اعتیاد می‌کنیم، همه نگاه‌شان به متادون است. این از‌نظرِ‌من، اشتباه است و نباید همه بحث‌ها به متادون باشد. ما هفت‌هزار کلینیک درمانی داریم. باید همه به‌هم وصل و یک قدرت در کشور شوند تا به‌راحتی بتوانند تصمیم‌ساز و تصمیم‌گیر باشند؛ حتی در منطقه نه تنها در کشور». وی اضافه می‌کند: «متاسفانه دیدگاه این‌مراکز فقط درباره سهمیه متادون است و اینکه سهمیه متادون چقدر است؟ آیا قرص است یا شربت؟» وی با‌بیانِ‌اینکه نباید تمرکز روی درمان دارویی باشد، می‌گوید: «اساس کار درمان معتادان؛ غیردارویی‌ست اما ستون اصلی درمان در کشور، متادون شده و بیماران فقط سراغ متادون را می‌گیرند و پزشکان درمان‌های غیردارویی را زیرِسوال می‌برند. مددکاری و حمایت‌های اجتماعی زیرِسوال می‌رود. به‌خاطرِ‌همین، بیمار برایش خیلی سخت است و حتی بیماران از ما می‌پرسند نقش شما با ناصرخسرو چیست؟» وی ادامه می‌دهد: «باید اتحادی در سیستم درمانی کشور ایجاد شود و نیاز است این‌سیستم یکپارچه و با دولت مرتبط شود؛ چون در بخش خصوصی افراد علمی متخصص زیادی وجود دارد و در سطح ملی و منطقه‌ای معروف هستند و باید از اینها استفاده کنیم و باید در حوزه درمان متادون؛ تغییر ایجاد کنیم». صفاتیان می‌افزاید: «متادون چون یک قرص سفید است، به‌نام اعتیاد سفید معروف است؛ اما باید سوال کرد چرا متادون در بازار آزاد وجود دارد؟ دولت باید روی قیمت آن تصمیم‌گیری کند. چون در بازار آزاد سود دارد، این‌مشکل همچنان لاینحل باقی می‌ماند. اگر اختلاف قیمت شکسته شود، قاچاق متادون در کشور اتفاق می‌افتد و اکنون این‌موضوع در کشور هست و متاسفانه در بازار آزاد میزان متادون زیادی در‌دسترس است». این‌کارشناس اعتیاد می‌گوید: «پس، می‌توان گفت که اعتیاد به قرص متادون چون رنگ قرص سفید است، اکنون به‌عنوان اعتیاد سفید در کشور مطرح است. البته اگر روی این‌موضوع کار نشود، با مشکل مواجه می‌شویم». وی از کاهش میزان ورودی‌های افراد معتاد برای درمان با متادون را بسیار‌کم می‌داند و ادامه می‌دهد: «گرچه تعداد افرادی‌که تحتِ‌درمان هستند، نسبت‌به پنج تا 10سال‌پیش بیشتر است؛ اما وقتی وارد عرصه درمان می‌شوند و فقط درمان از‌طریق متادون است، ناامید می‌شوند. باید برای این‌نوع اعتیادها و کنترل آن، کاری کنیم. باید سوال کرد که چند‌درصد از‌این700هزار‌نفر از روش اصولی و علمی آن استفاده می‌کنند؟» رئیس کارگروه کاهش تقاضای اعتیاد کمیته مستقل مبارزه با مواد مخدر مجمع تشخیص مصلحت نظام می‌گوید: «در 17سال‌پیش در ستاد مبارزه با مواد مخدر، سازمان زندان‌ها و بهزیستی شرایط ورود ما به مصرف متادون درست نبوده است و باید حتما معتادان هروئینی، تزریقی و مصرف‌کنندگان تریاک با دز بالا این‌دارو را دریافت کنند؛ اما متاسفانه در‌این‌مراکز حتی فردی‌که دو‌گرم مواد مخدری مانند تریاک هم مصرف می‌کنند نیز از‌این‌نوع‌درمان برای آنها استفاده می‌شود و زمانی‌که این‌شخص متادون می‌گیرد، دیگر نمی‌تواند کمک‌کننده باشد». صفاتیان معتقد است که ما نمی‌توانیم 700هزار تحتِ‌پوشش درمان در کشور داشته باشیم؛ چون شرایط ورود به‌این‌بحث را ندارند. این‌کارشناسِ اعتیاد می‌گوید: «متاسفانه اکنون برخی‌از‌معتادان در کشور مصرف یک، دو یا سه‌نوع مواد مخدر به‌طورِ‌هم‌زمان را با‌هم دارند. اگرچه 45درصد مصرف‌کنندگان یک‌مصرفی هستند؛ ولی بیش‌از 55درصد، دو تا سه یا چهار‌مصرفی هستند». وی همچنان تاکید می‌کند که باید میزان مصرف مواد مخدر توسط افراد نیز برای دریافت متادون موردِ‌بازنگری قرار گیرد؛ چون مصرف بین یک تا 2.5گرم، شرایط استفاده از متادون را ندارد و به‌همین‌دلیل باید این‌روش درمانی در کشور اصلاح شود؛ چون به اقتصاد کشور هم خسارت وارد می‌شود. همچنین محمدرضا قدیرزاده؛ عضو گروه مطالعات اعتیاد مرکز تحقیقات سازمان پزشکی قانونی نیز می‌گوید که مصرف متادون در جامعه تبدیل به اعتیاد سفید و در‌عمل، جایگزین تریاک و دیگر‌مواد مخدر شده؛ خطری‌که درکمین جامعه است. وی ادامه می‌دهد که سال‌هاست که از متادون به‌عنوان یک داروی مخدر صناعی در بخش درمان بسیاری‌از‌بیماری‌ها استفاده می‌شود و دارای اشکال مختلفی از‌جمله شربت، قرص‌های 5 و 20 و 40میلی‌گرمی و آمپول‌های 10 و 5میلی‌گرمی‌ست. قدیرزاده خاطرنشان می‌کند: «این‌روشِ درمانی که از‌آن به‌نام درمان نگهدارنده با متادون یاد می‌شود، کمک‌های شایانی در درمان بیماران معتاد و همچنین در جلوگیری‌از تغییر نحوه مصرف مواد مخدر از خوراکی و استنشاقی به نوع تزریقی کرده است که این خود، یکی‌از‌اهداف این‌برنامه (کاهش آسیب اجتماعی) از‌طریق کاهش بیماری‌های واگیردار از‌جمله هپاتیت، ایدز در افراد معتاد و حتی همسران و فرزندان بوده است». وی می‌گوید: «داروی متادون به‌عنوان دسته مخدرهای ضدِدرد استفاده می‌شود و ازنظر ساختار، به‌عنوان ترک اعتیاد نیز موردِ‌استفاده قرار می‌گیرد. اما، مشکل اینجاست، وقتی‌که متادون وارد کشور شد، به‌صورت گسترده توزیع و برای همه بیمارانی‌که مشکل اعتیاد داشتند، تجویز و درنهایت، یک اعتیاد دیگر به اعتیادها اضافه شد». وی تاکید می‌کند: «مشکلی که می‌توان به آن اشاره کرد این‌است‌که متادون در بازار، چه به‌صورت قرص و چه به‌صورت شربت وجود دارد و برخی‌از‌بیماران، خود‌درمانی می‌کنند و چون دز مصرفی آن‌را از‌همان ابتدای مصرف رعایت نمی‌کنند موجب می‌شود که ترک آن سخت‌تر شود». قدیرزاده تصریح می‌کند: «درخصوص عرضه متادون در بازار مانند عطاری‌ها، نظارت و متولی وجود ندارد و باید گفت که چطور این‌همه متادون به‌شکل کنونی توزیع می‌شود؟ و سئوال این‌است‌که این‌دارو از کجا می‌آید و چگونه توزیع می‌شود؟» وی در‌مورد مشکل دیگر نیز می‌گوید: «مشکل دیگر، موضوع مرگ‌و‌میرهای ناشی‌از‌متادون است که در‌این‌خصوص می‌توان به دو‌دسته از افراد اشاره کرد؛ دسته نخست، افرادی هستند که خود‌سرانه اقدام به مصرف متادون می‌کنند که ممکن‌است با دیگر‌داروها هم‌افزایی پیدا و مسمومیت‌هایی را ایجاد کند که در‌این‌صورت به‌طورِ‌قطع، فرد فوت خواهد کرد». وی درمان با متادون را اشتباه می‌داند و می‌گوید: «در‌حالِ‌حاضر، مصرف متادون بیش‌از میزان عادی آن است و بنابر‌این، تولید متادون داخلی باید محدود شود و گسترش درمان با متادون اشتباه است و می‌توان گفت که در‌حالِ‌حاضر، بیشتر ظرفیت پزشکان عمومی در درمان ترک اعتیاد، به متادون معطوف داده شده است». وی در یک هشدار جدی تاکید می‌کند: «مجموعه این‌عوامل باعث شده است که مصرف متادون در جامعه تبدیل به اعتیاد سفید و در‌عمل جایگزین تریاک و دیگر‌مواد مخدر شود و این‌در‌حالی‌ست‌که آمار درستی درخصوص مصرف متادون وجود ندارد؛ اما می‌توان گفت که حدود پنج‌هزار کلینیک درمان اعتیاد با متادون در کشور فعال است». براساس آمار ستاد مبارزه با مواد مخدر، اکنون دو‌میلیون و 808هزار مصرف‌کننده مواد مخدر در کشور وجود دارد که بالاترین مصرف مواد مخدر با بیش‌از 66درصد، مربوط به تریاک است. همچنین براساس اعلام سازمان پزشکی قانونی، سه‌هزار و 190تن بر‌اثر سوءِمصرف مواد مخدر، طی سال گذشته (1395) در کشور فوت کردند و در‌عینِ‌حال، آمار رشد 2.6درصدی این‌تلفات در کشور نسبت‌به مدت مشابه سال قبل‌از‌آن (1394) برخوردار بود. سازمان پزشکی قانونی کشور همچنین خبر داده است که از ابتدای فروردین تا پایان شهریور‌ماه امسال، یک‌هزار و 527تن بر‌اثر اعتیاد در کشور جان خود را از‌دست دادند. این‌شمار کشته‌شده در‌مقایسه‌با مدت مشابه سال قبل (1395) که یک‌هزار و 604تن بود، 4.8درصد کاهش را نشان می‌دهد.
مهناز بیرانوند/ ایرنا