دلارهایی که می‌فروشیم

بحث توسعه‌ی صادرات و ارزآوری در عین پیچیدگی‌ بر چند اصل ساده استوار است. اصولا خرید کالا به دلیل نیاز صورت می‌گیرد؛ حال این نیاز ممکن است براساس نبود یا کمبود کالا باشد یا تفاوت در قیمت موجب واردات شود و در نهایت کیفیت و نامداری یک جنس یا برند است که زمینه‌ی صادرات آن را فراهم می‌آورد. یکی از بزرگ‌ترین تفاوت‌های کشورهای پیشرفته با آنها که تازه در مسیر توسعه هستند این است که ایشان برای سود بیشتر به کالا ارزش افزوده می‌بخشند حتی اگر قرار است آن را تنها به‌دلیل مزیت قیمتی بفروشند. در واقع این‌گونه علاوه‌بر درآمد بیشتر خرید و فروش جهانی خود را هم در یک حاشیه‌ی امن قرار می‌دهند. در صادرات کالا براساس نبود یا کمبود می‌توان کالاهای اساسی مانند گندم، انرژی، مواد معدنی، محصولات کشاورزی و غیره را برای ایران نام برد. در این دسته عموما بخش خصوصی و دولتی تمرکز خود را کالاهایی معطوف می‌کنند که چه از لحاظ میزان تولید چه از لحاظ مقدار آن یعنی هم کیفیت و هم کمیت برتری داشته باشد. نفت، گاز، سنگ آهن، زعفران، مس، خرما، مرکبات و غیره از این قبیل هستند. در اینجا خام‌فروشی سودی نصیب فروشندگان آن می‌کند که اگرچه کم نبوده اما در حد نهایت آن هم نیست. به‌طور مثال بیشترین درآمد ما از فروش سوخت‌های فسیلی است و سود قابل‌توجهی هم عاید کشور می‌شود اما در مقایسه با سودی که فروش فرآورده‌های حاصل از آن نصیب ما می‌کند چندان زیاد نیست. به‌طور مثال ما از واردکنندگان بنزین محسوب می‌شویم یعنی نفت می‌فروشیم و با پولش مقدار کمتری بنزین می‌گیریم. هرچند که بنزین هم در پتروشیمی‌های کشور تولید می‌شود اما تاکنون این تولید کفاف مصرف را نداده است. از طرفی کیفیت بنزین داخلی نیز پائین‌تر است. معمولا کالاهایی که به مقدار زیاد در کشوری تولید می‌شود از مزیت نسبی قیمتی هم برخوردار است. برخی مواقع هم این‌گونه نیست و یک کالا تولید نسبتا خوبی دارد و می‌تواند جوابگوی نیاز مردم منطقه یا کشور باشد اما از قیمت مناسبی برخوردار نیست. به‌طور مثال گوشت قرمز، مرغ و ماهی، در برخی از کشورها کمبود تولید خاصی ندارد اما قیمتش در آن کشور از متوسط جهانی بالاتر است. قیمت گوشت قرمز گوساله در 30 سپتامبر یعنی روز پنجشنبه 8 مهرماه برابر با 187 سنت برای هر پوند بوده است که تقریبا می‌شود حدود 4 دلار برای هر کیلوگرم یعنی حدود 15هزار تومان در هر کیلوگرم. برای مرغ هم به همین صورت است و قیمت تولیدی کشور ما بالاتر از سطح جهانی است. لذا برای تنظیم بازار که هدف آن عرضه‌ی محصول به قیمتی است که اقشار ضعیف‌تر هم بتوانند بخرند مجبور به واردات از کشورهایی مانند برزیل می‌شویم. البته ایران نیز محصولاتی دارد که از قیمت مناسب برای صادرات برخوردارند. مانند تولید کاشی و سرامیک، سبزیجات، برخی از میوه‌ها و محصولات دیگر. مورد آخر که در دنیای امروز حرف نهایی را می‌زند اعتبار کیفیت و نام است. به‌طور کلی در بسیاری از تولیدات صادراتی، اعتبار، مزیت جذب مشتری است. به‌طور مثال ایران برترین تولیدکننده‌ی زعفران است و از قیمت بسیار مقرون‌به‌صرفه‌ای هم برخوردار است اما معمولا در جهان اولویت خرید با زعفران اسپانیایی است که اغلب آنها هم تولید ایران هستند اما اعتماد به نام اسپانیا موجب می‌شود مشتری به سمت آن برود. از سوی دیگر بسیاری از تجار ایرانی به‌جای اینکه نواقص گذشته را رفع و اعتماد جهانی را به سمت کالای ایرانی معطوف کنند برای کسب سود به‌صورت فله محصول را تحویل واسطه‌های خارجی می‌دهند تا با نام کشور دیگری در دنیا پخش شود. فارغ از تولیدکننده مشکل اصلی صادرات ایران در شرایط کنونی به تجار و بازرگانان بازمی‌گردد. در سالیان و دهه‌های قبل تجار اقدام به فروش محصولاتی کرده‌اند که از کیفیت متوسطی برخوردار بوده اما با گذشت زمان محصولی را که قصد فروش داشته‌اند با استانداردهای جهانی هم سو نکرده‌اند؛ از همین رو اعتبار تولید ایران را زیر سوال برده‌اند. صادرات پسته‌ی ایران از همین روزن ضرر کرد. طبق یک اصل کلی تولیدکننده آنچه را تولید می‌کند که خریدار می‌خواهد پس تجار می‌توانند خواسته و استانداردها را به تولیدکننده بدهند و کالایی مطابق با استاندارد جهانی بخواهند. بسیاری از صنایع ما مهم‌ترین عامل یعنی احترام به مشتری و تولید مطابق استانداردهای جهانی را رعایت نمی‌کنند. باید این اصل را بپذیریم که صادرات بر اساس مزیت قیمتی و تولید انبوه نمی‌تواند موفقیت در صادرات برای کشوری مانند ایران باشد. شاید این اتفاق برای چین که با توجه به نیروی کار زیاد و صرفه‌اقتصادی موجب شود تا بازارهای جهانی را تسخیر کنند اما تولیدات ایرانی نه از لحاظ قیمت و نه از لحاظ حجم تولید نمی‌توانند این استراتژی را محقق سازند بعلاوه اینکه چین انواع محصولات را تولید می‌کند و در بسیاری از آنها هرچند که کپی‌برداری باشد اما از تکنولوژی داخلیش بهره می‌گیرد. پس تنها راهی که باقی می‌مانند کیفیت و نام است. تولیدکنندگان ایران باید با خلاقیت، کالایی تولید کنند که نامش برای فروش آن کافی باشد مانند آنچه برای شکلات‌های آمریکایی و سوئیسی، خودروهای آلمانی، پنیرهای فرانسه و ایتالیا و ادویه‌ی هند رخ داده است. اکثر صنایع ایرانی تکنولو‌ژی تولید و برخی مواد اولیه را وارد می‌کنند اما می‌خواهند صادرات داشته باشند در صورتیکه از هیچ مزیت نسبی برخوردار نیستند پس در بهترین حالت به سمت صادرات به کشورهایی که از لحاظ رشد و توسعه از ما پائین‌ترند می‌روند که یک بازار پایدار نیستند زیرا آن کشورها به محض اینکه بتوانند محصولات نامدارتر را وارد می‌کنند. در واقع ما دلار می‌دهیم دستگاه و مواد وارد می‌کنیم و سپس می‌فروشیم. به‌نوعی این کار خرید و فروش دلار محسوب می‌شود یعنی دلار می‌دهیم تا دلار به‌دست بیاوریم اما در این میان هیچ ارزش‌افزوده‌ای به آن نمی‌افزاییم تا در چرخه‌ی صحیح قرار بگیریم. وارد کردن تکولوژی یک مسئله‌ی پذیرفته شده است اما به‌شرط آنکه پس از مدتی بتوان به دانش آن دست یافت نه‌اینکه اسیر واردات تکنولوژی شویم همانند آنچه برای خودروسازی ایران رخ داده و پس از این همه سال اکثر قطعات به کشور وارد می‌شود حتی برای خودروهایی که بالغ بر 20 سال از تولید آنها می‌گذرد. درست است که همین تولیدات داخلی با قیمتی پائین‌تر از داخل کشور و هماهنگ با قیمت جهانی به کشورهایی مانند عراق، سوریه،‌افغانستان و آفریقای جنوبی صادر می‌شود اما این به معنای خوب بودن این صنعت ایرانی نیست، همان‌گونه که اکثر ایرانیان به‌واسطه‌ی انحصار، پولشان تنها به خودروهای داخلی می‌رسد. این مسئله یک ضرر دیگر هم دارد و آن مصرف‌کننده‌ی داخلی است. بسیاری از کالاهای تولید داخل از کیفیت بالاتری نسبت به تولید خارجی آن برخورداند اما به‌دلیل اعتباری که تولید آن کشور کسب کرده حتی ایرانیان هم آن را به تولید هم‌وطن خود ترجیح می‌دهند و این باعث می‌شود تا نه‌تنها نتوانیم به میزانی که شایسته‌ایم صادرات داشته باشیم بلکه اعظم صادرات ما تنها بر اساس مزیت قیمتی یا نیاز کالایی خواهد بود. زمانی نه‌چندان دور محصولات ژاپنی از اعتبار خاصی برخوردار نبودند اما امروزه کافیست ساخت ژاپن روی کالایی باشد تا در هر نقطه از جهان به‌فروش برسد. هند نیز چند سالی است توانسته جایگاهی ویژه برای خود باز کند. اگر می‌خواهیم رونق صادرات کشور را تضمین کنیم اول از همه باید سراغ ارتقای کیفیت و اعتباربخشی به نام باشیم همراه با ارزش‌افزوده‌ای که به کالا می‌دهیم.