دانشمندان زن مشهور که جهان را تغییر دادند

درطول‌تاریخ و باتوجه‌به منابع قابل‌دسترسی و مستند، یکی از حوزه‌هایی که شاید حضور زنان در آن کمرنگ‌تر از اثرگذاری حقیقی‌شان بوده، «علم و دانش» است. جسته‌و‌گریخته می‌توان در ‌تاریخ علم به‌نام زنان دانشمندی برخورد که اکتشافات و یافته‌های علمی مهمی داشته‌اند؛ اما تاریخ به‌مرور نام آنان را به‌فراموشی سپرده. قطعاً آمار زنان دانشمند بیشتر ‌از نمونه‌هایی‌ست که در کتاب‌های تاریخی به آن‌ها اشاره شده است؛ چه‌بسا بعضی‌ازآن‌ها در سایه‌ مردان توانمندی‌ها و فعالیت‌هایشان دیده نشده یا تعدادی‌ازآن‌ها به‌دلیل فشارهای اجتماعی، اقتصادی و خانوادگی مجبور شدند آن فعالیت علمی که شروع کرده بودند را رها کنند؛ اما تعداد محدودی از آن‌ها هم موفق شدند در دنیای علم به شهرت برسند. درعین‌حال دانشمندان زن موفقی نیز بوده‌اند که در دل این تاریخ مردسالار، جوایز مهم علمی‌‌شان به همکاران مرد داده شده و حتی نتایج تلاش‌هایشان به‌سرقت نیز رفته است؛ مانند «چین-شیونگ وو»؛ فیزیکدان چینی-آمریکایی که آزمایشی را در سال ۱۹۵۶ درخصوص فیزیک ذرات و فیزیک هسته‌ای به‌انجام رساند و آزمایش «قانون بقای پاریته» را که پیش‌ازآن یک قانون اساسی طبیعت درنظر گرفته می‌شد، رد کرد؛ اما بازهم همکاران مرد او بودند که جایزه نوبل فیزیک را در سال ۱۹۷۵ برای این تحقیق دریافت کردند. اگرچه علم اغلب به‌عنوان یک حوزه مردانه در‌نظر گرفته می‌شود؛ اما همان‌‌طورکه اشاره شد: این‌حوزه پر از دانشمندان زن است که کشفیات مهمی داشته‌اند. این زنان در علم مرزها را شکستند و دنیا را تغییر دادند. اگر از شما بپرسند که بزرگ‌ترین دانشمندان تمام دوران چه‌کسانی هستند؟ احتمالاً نام‌هایی مثل آلبرت اینشتین، آیزاک نیوتن یا دیگر نام‌های بزرگ به ذهنتان می‌رسد. درست است که آن‌ها کشفیات شگرفی داشتند و نحوه‌ درک ما از جهان را تغییر دادند؛ اما خیلی‌اوقات، نام زنان از این‌فهرست حذف می‌شود؛ بااینکه مدت‌هاست که در علم پیشرفت‌های قابل‌توجه داشته‌اند؛ حتی باوجود‌اینکه در دوره‌هایی که از آموزش رسمی و مشاغل دراین‌حوزه محروم بودند. هرچند چندسالی‌ست‌ به‌لطف عوامل مختلفی همچون تلاش فعالان حقوق زنان و آمار بالای متخصصین و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی دختر در سراسر جهان، دانشمندان زن از سایه‌های تاریخ بیرون آمده‌اند. جنبه دیگر این واقعیت‌ها به ما می‌گوید: درطول‌تاریخ، زنان در علم نه‌تنها در امواج خروشان طوفانی تعصب جنسیتی حرکت کرده‌اند؛ بلکه آن‌را به‌چالش کشیده‌اند. آن‌ها کارهای بنیادی انجام داده‌اند که به‌طور اساسی درک ما از جهان را تغییر داده است. از کار پیشگامانه «آدا لاولیس» در برنامه‌نویسی کامپیوتر تا تحقیقات انقلابی «ماری کوری» در رادیواکتیویته؛ این زنان، هنجارهای زمان خود را زیرپا گذاشتند. مجله Discover در مقاله‌ای منتشره در تاریخ 3 جولای 2024 به‌قلم «مگان اشمیت» به چندتن از زنان مرز‌شکن در عرصه علم اشاره کرده که این‌روزها در اکثر محافل علمی شناخته‌اند؛ اما شایسته است نامشان در خانه‌ها نیز شناخته‌شده باشد.

1. ایدا لاولیس؛ ریاضیدان و اولین برنامه‌نویس کامپیوتر
۱۰ دسامبر ۱۸۱۵ - ۲۷ نوامبر ۱۸۵۲
«ایدا لاولیس» در سال ۱۸۱۵ با نام «آگوستا آدا بایرون» به‌دنیا آمد. او یک ریاضیدان و نویسنده انگلیسی بود که به‌خاطر کارش بر روی کامپیوتر مکانیکی عمومی ابتدایی «چارلز ببیج» به‌نام ماشین تحلیلی شناخته می‌شود. هرچند او مدرک رسمی به‌معنای مدرن نداشت؛ اما در ریاضیات و علوم تحت‌آموزش خصوصی قرار گرفت که این یک مسیر آموزشی غیرمعمول برای زنان آن‌زمان بود. «لاولاس» به‌عنوان اولین برنامه‌نویس کامپیوتر شناخته می‌شود؛ مدت‌ها قبل از اختراع کامپیوترهای مدرن. یادداشت‌های او درباره ماشین تحلیلی پیشنهادی «ببیج» (کامپیوتر عمومی قابل‌برنامه‌ریزی) به‌عنوان اولین الگوریتم کامپیوتری در‌نظر گرفته می‌شود.

2. ماری کوری؛ فیزیکدان و شیمیدان
۷ نوامبر ۱۸۶۷ - ۴ ژوئیه ۱۹۳۴
«ماری کوری» یک فیزیکدان و شیمیدان لهستانی-فرانسوی بود که تحقیقات پیشگامانه‌ای درزمینه رادیواکتیویته انجام داد. یکی از مهم‌ترین دستاوردهای «کوری» اختراع یک واحد سیار اشعه ایکس بود که طی جنگ جهانی اول به‌کار گرفته شد. «کوری» ‌همراه همسرش (پیر)، همچنین عناصر رادیواکتیو پولونیوم و رادیوم را کشف کرد و فنونی برای جداسازی ایزوتوپ‌های رادیواکتیو را توسعه داد. در سال ۱۹۰۳، «کوری» اولین زنی شد که جایزه نوبل را دریافت کرد. پس از اولین بردش در فیزیک، او بعداً جایزه‌ای در شیمی هم کسب کرد و به‌این‌ترتیب اولین فردی شد که دوبار جایزه نوبل را گرفته و از معتبرترین زنان در علم محسوب می‌شود. کارهای «کوری» پایه‌گذار توسعه اشعه ایکس در جراحی و حوزه فیزیک اتمی بود. همچنین از رادیوم برای درمان تومورها حمایت کرد.

۳. جاناکی امل؛ گیاه‌شناس
۴ نوامبر ۱۸۹۷ - ۷ فوریه ۱۹۸۴
به‌عنوان اولین گیاه‌شناس زن هند، «جانا‌کی امل» در امور گیاه‌شناسی و سیتولوژی پیشرفت‌های قابل‌توجه داشت. او در مادراس و ایالات‌متحده تحصیل؛ و در مقام‌های مهمی؛ از‌جمله تدریس در کالج زنان مسیحی و کار در مؤسسه پرورش نیشکر فعالیت کرده است. کارهای او به خارج‌از‌کشور در انگلیس گسترش یافت. بعد به هند برگشت تا مدیریت بازسازی سرشماری گیاهی هند را برعهده بگیرد و تا زمان مرگش در ۱۹۸۴ به پیشرفت‌های عظیمی در‌زمینه ژنتیک و پرورش گیاهان کمک کند. دستاوردهای علمی «امل» انقلابی بودند؛ به‌ویژه به‌عنوان زن درزمینه‌ کاری‌اش؛ جوایز و فلوشیپ‌های معتبری مانند «پادما شری» را به‌خود اختصاص داد. تحقیقات او درزمینه سیتوژنتیک، گیاهان دارویی و اتنوبوتانی بود و او را به‌عنوان دانشمندی متعهد و چندوجهی معرفی کرد. «امل» زندگی خود را وقف علم گیاه‌شناسی کرد و الهام‌بخش نسل‌های آینده با تعهد و صداقتش در پیگیری دانش بود.

4. چین-شیونگ وو؛ فیزیکدان
31 مه 1912 - 16 فوریه 1997
«چین-شیونگ وو» که اصالتاً اهل چین است، مدرک فیزیک خود را از دانشگاه مرکزی ملی در نانکینگ اخذ کرد و به یک شخصیت برجسته در علم تبدیل شد. «وو» به‌خاطر نقش خود در پروژه منهتن مشهور است و اولین دانشمندی بود که نظریه «انریکو فرمی» درباره تجزیه بتای رادیواکتیو را تأیید و بعداً اصلاح کرد. نیز به‌خاطر «آزمایش وو» شناخته می‌شود که نظریه تقارن در فیزیک را دگرگون کرد. این موفقیت به دریافت جایزه نوبل منجر شد که به همکاران مرد او اعطا و نقش حیاتی او دراین‌کار نادیده گرفته شد! با‌ وجود این نادیده‌گیری؛ «وو» به مشارکت درزمینه فیزیک هسته‌ای و فراترازآن ادامه داد. سال 1958، تحقیقات او بینش‌های کلیدی درباره مسائل بیولوژیکی مهم مرتبط با خون و کم‌خونی داسی فراهم کرد. او در سال 1975 مدال ملی علم را گرفت و اولین زنی بود که در 1978 جایزه ولف را دریافت کرد. او همچنین اولین زن رئیس انجمن فیزیک آمریکا بود.

5. کاترین جانسون؛ ریاضی‌دان
26 اوت 1918 - 24 فوریه 2020
«کاترین جانسون» یک ریاضی‌دان استثنائی آمریکایی بود و نقش مهمی در ناسا ایفا کرد. او بر موانع نژادی و جنسیتی غلبه کرد و محاسبات حیاتی برای مسیرهای فضایی انجام داد. مشارکت‌های او در مأموریت‌های فضایی ایالات‌متحده شامل برنامه مرکوری، فرود آپولو 11 بر روی ماه و شاتل فضایی‌ست. به‌خاطر مشارکت‌هایش، در 2015 مدال آزادی ریاست‌جمهوری را دریافت کرد. میراث او که در فیلم «چهره‌های پنهان» به‌تصویر کشیده شده است، نسل‌ها را در زمینه‌های STEM الهام می‌بخشد. «جانسون» سال 2020 در 101‌سالگی درگذشت و تأثیر ماندگاری بر اکتشافات فضایی و برابری در محل کار گذاشت.

6. روزالین فرانکلین؛ شیمی‌دان
25 ژوئیه 1920 - 16 آوریل 1958
«روزالین فرانکلین» یک شیمی‌دان بریتانیایی بود که بیشتر به‌خاطر کار انقلابی‌اش در کشف ساختار دو‌رشته‌ای DNA شناخته می‌شود. البته مشارکت‌های او توسط «جیمز واتسون» و «فرانسیس کریک» برای انتشاریافته‌های خود درمورد ساختار DNA مورداستفاده قرار گرفت.

۷. ورا روبین؛ ستاره‌شناس
۲۳ جولای ۱۹۲۸ - ۲۵ دسامبر ۲۰۱۶
«ورا روبین» یک ستاره‌شناس بود که کارهای انقلابی‌اش درزمینه نرخ چرخش کهکشان‌ها شواهد قوی برای وجود ماده تاریک، چسب عجیب‌وغریبی که کیهان را کنار هم نگه می‌دارد، ارائه داد. سهم او به‌عنوان یکی از مهم‌ترین کشفیات قرن بیستم شناخته می‌شود؛ کاری‌که بسیاری معتقدند باید به آن جایزه نوبل اعطا می‌شد. او با عبور از موانع متعدد، دکترای خود را از دانشگاه جورج‌تاون دریافت کرد؛ جایی‌که بعدها به‌عنوان محقق و استاد مشغول‌به‌کار شد. مهم‌ترین کشف او با همکارش (کنت فورد) انجام شد. آن‌ها دریافته بودند ستاره‌های موجود در قسمت‌های خارجی کهکشان‌ها به‌همان‌سرعت ستاره‌های مرکز حرکت می‌کنند. این با قوانین معمول فیزیک تطابق نداشت و پیشنهاد می‌کرد باید ماده نامرئی وجود داشته باشد که ما الآن به آن ماده تاریک می‌گوییم. در‌طول کارش، «روبین» یک امید بی‌وقفه برای زنان در علم بود؛ مکرر در برابر تبعیض جنسیتی که با آن مواجه بود، صحبت و تلاش می‌کرد تا به دانشمندان زن کمک و راهنمایی کند. هرچند هرگز جایزه نوبل را دریافت نکرد؛ اما سهم او در حوزه نجوم با جوایز دیگری ازجمله مدال ملی علم شناخته شد. کار او همچنان الهام‌بخش ستاره‌شناسان و فیزیکدانان در تمام جهان است و جایگاهش را به‌عنوان یکی از تأثیرگذارترین ستاره‌شناسان قرن بیستم تثبیت کرده است.

8. گلادیس وست؛ ریاضیدان و مخترع GPS
۱۹۳۰-
کار دکتر «گلادیس وست» در توسعه مدل‌سازی ریاضی شکل زمین، بنیاد فناوری سیستم موقعیت‌یابی جهانی (GPS) را فراهم کرد. پس از کسب مدرک‌هایش در رشته ریاضی از کالج ویرجینیا، به نیروی دریایی ایالات‌متحده پیوست؛ جایی‌که تحقیقاتش درمورد اندازه‌گیری‌های ماهواره‌ای و ویژگی‌های گرانشی برای GPS بسیارحیاتی شد. کار نوآورانه‌اش در پروژه‌هایی مانند SEASAT و GEOSAT به ایجاد مدل‌های دقیق از سطح زمین کمک کرد که برای دقت GPS ضروری‌ست. در سال ۲۰۱۸، به تالار مشاهیر پیشکسوتان فضا و موشکی نیروی هوایی ایالات‌متحده معرفی شد که یکی از بالاترین افتخارات فرماندهی فضایی نیروی هوایی‌ست.

9. فلاسی وانگ-استال؛ ویروس‌شناس
 و زیست‌شناس مولکولی
27 اوت 1947 - 8 ژوئیه 2020
«فلاسی وانگ-استال»؛ ویروس‌شناسی پیشگام که کارش درمبارزه‌با HIV/AIDS بسیارمهم بود. او در سال 1947 در چین متولد شد و خانواده‌اش بعداً به ایالات‌متحده نقل‌مکان کردند؛ جایی‌که تحصیلاتش را دنبال کرد. مدرک کارشناسی در میکروب‌شناسی و مدرک دکترا در زیست‌شناسی مولکولی را از دانشگاه کالیفرنیا، لس‌آنجلس گرفت. «وانگ-استال» اولین دانشمندی بود که HIV را کلون و نقشه‌ای از ژن‌های آن ایجاد کرد که منجر به توسعه تستی برای شناسایی ویروس شد. به‌لطف تحقیقات او؛ اولین تست‌ها برای تشخیص HIV توسعه یافتند که به‌طور قابل‌توجهی به مدیریت بهتر و پیشگیری از گسترش این بیماری کمک کرد. سپس، در دانشگاه کالیفرنیا/سن دیگو، به کار تأثیرگذار خود در ویروس‌شناسی و درمان ژنی ادامه داد و به‌عنوان یکی از برترین دانشمندان زن زمان خود شناخته شد. سهم‌های «وانگ-استال» یک میراث ماندگار در علم پزشکی و بهداشت عمومی به‌جا گذاشته. او در ژوئیه 2020 درگذشت و به‌خاطر نقش پیشگامانه‌اش در تحقیقات بیومدیکال و الهام‌بخشی برای زنان در علم به‌یاد می‌آید.

۱۰. جنیفر داودنا؛ بیوشیمی‌دان
۱۹ فوریه ۱۹۶۴-
«جنیفر داودنا» یکی از توسعه‌دهندگان اصلی فناوری CRISPR است که یک تکنولوژی انقلابی برای ویرایش ژنوم‌ها به‌شمار می‌رود. در ۱۹ فوریه ۱۹۶۴ در واشنگتن دی‌سی به‌دنیا آمد و در هیلوی هاوایی بزرگ شد. علاقه «داودنا» به علم از سنین کم شکل گرفت و راه تحصیلی‌اش او را به کالج پومونا در کلرمونت (کالیفرنیا) رساند؛ جایی‌که در آنجا مدرک لیسانس خود را در رشته بیوشیمی دریافت کرد؛ به تحصیلات تکمیلی در دانشگاه هاروارد ادامه داد و دکترای خود را در رشته شیمی زیستی و داروشناسی مولکولی گرفت. او بیشتر به‌خاطر کشف مشترک CRISPR-Cas9 شناخته می‌شود؛ یک فناوری انقلابی برای ویرایش ژنوم که در کنار میکروبیولوژیست فرانسوی (امانوئل شارپنتیه) به آن رسید. این ابزار انقلابی به دانشمندان اجازه می‌دهد توالی‌های DNA را با دقت، کارایی و انعطاف‌پذیری بی‌سابقه ویرایش و امکانات جدیدی را در تحقیقات و درمان‌های ژنتیکی باز کنند. این‌رویکرد وعده پایان‌دادن به بیماری‌ها را می‌دهد. به‌خاطر کارشان، «داودنا» و «شارپنتیه» سال ۲۰۲۰ جایزه نوبل شیمی را دریافت کردند. «داودنا» امروز همچنان به شکل‌گیری زمینه زیست‌شناسی مولکولی ادامه می‌دهد و به‌عنوان یکی از تأثیرگذارترین دانشمندان زمان خود شناخته می‌شود.

 سروناز بهبهانی